خانواده و نظام آموزشي متهمان اصلي "کتاب نخواني" ايرانيان

احتساب - عباس زماني - هنگامی که بحث مطالعه و کتاب خواني در کشور مطرح می‌گردد عموما با استناد به آمارهای ضد و نقیض درباره سرانه مطالعه از  سقوط فرهنگی در اين زمينه سخن گفته می‌شود. تا کنون آمارهای مختلفی درباره میزان مطالعه ایرانیان منتشر شده است.

چگونه سرانه مطالعه را محاسبه مي کنند؟

نگاهی به مفهوم سرانه می‌تواند به ما در سنجش این شاخص یاری دهد. سرانه(Per capita) مفهومی آماری است و اشاره به وضعیت یک متغیر یا شاخص نسبت به هر فرد در یک مکان خاص در یک دوره زمانی معین (عموما سال) دارد و اولین کاربرد آن در علم اقتصاد بود که شاخص‌هایی نظیر سرانه تولید، سرانه درآمد، سرانه تولید ناخالص، سرانه تولید خالص ملی و… از آن بهره می‌جستند.

چنین شاخص‌هایی حاصل کسری است که صورت آن جمع کل متغیر مورد بررسی و مخرج آن جمعیت ساکن در یک محل خاص است. با این توصیف صورت کسر سرانه مطالعه ایرانیان، میزان مطالعه مردم در طول یک سالِ معین است. میزان مطالعه می‌تواند بر حسب زمان یا تعداد عناوین مطالعه شده باشد. همچنین مخرج کسر جمعیت ایران (یا در برخی موارد جمعیت باسواد) در سال مورد بررسی مي باشد. پژوهش در حوزه میزان مطالعه عموما به سه روش عمده است که دو گونه آن پیمایشي و یک روش آن اَسنادي است:

·         پیمایش مطالعه به عنوان متغیری واحد: در این نوع پژوهش پرسشنامه‌هایی تدارک دیده می‌شود و میزان مطالعه گروه‌های مختلف استخراج می‌شود.

·         پیمایش مطالعه به‌عنوان بخشی از فعالیت‌های روزانه: در این نوع پیمایش که به پیمایش گذران وقت  (Time use research) یا مصرف فرهنگی مشهورند، پرسشنامه به‌گونه‌ای تنظیم شده است که چندین فعالیت در کنار یکدیگر سنجیده می‌شوند و یکی از فعالیت‌ها مطالعه است.

·         مطالعات اَسنادی: در این گونه مطالعه، تخمینی از میزان مطالعه مردم بر مبنای بازار کتاب، امانت از کتابخانه‌های عمومی و… به دست می‌آید و می‌توان آن را در رابطه ذیل خلاصه کرد:

میزان مطالعه= میزان فروش کتاب (نشریات و…)× ضریب گردش + میزان امانت+ میزان مطالعه در اینترنت

در این رابطه منظور از ضریب گردش این است که یک نسخه چند بار خوانده می‌شود و برای این ضریب نیز مقداری در دست نیست.

در ايران برخی گزارش‌ها سرانه مطالعه را هشت تا ده دقیقه  و  برخی دیگر 18 دقیقه در روز  مي دانند و عده اي معتقدند ايرانيان فقط دو دقیقه در روز مطالعه می کنند.

شايد نحوه متفاوت محاسبه سرانه مطالعه در کشور، دليل تناقض در آمار ارایه شده باشد اما آنچه مسلم است اين آمار نه تنها نگران کننده که فاجعه بار است. اين درحاليست که رشد فرهنگی و حتی پیشرفت علمی و تکنولوژی از راه کتاب و کتابخوانی حاصل می شود.

با نگاهي به آمار جهاني در مي يابيم که سرانه مطالعه در کشور های توسعه یافته و در حال توسعه بسیار بیشتر از این است. آمارهاي گذشته می گوید سرانه مطالعه آمریکایی‌ها حدودا 20 دقیقه، انگلیسی‌ها 55 دقیقه و ژاپنی‌ها 90 دقیقه است.

با اين وجود با اینکه رشد علمی در کشور در وضعیت مناسبی قرار دارد اما همه افراد جامعه مطالعه نمی کنند و سطح آگاهی های افراد فاصله عمیقی با یکدیگر دارد. بنابر این مطالعه فقط در بین شمار اندکی از ایرانیان جریان دارد و حتی بسیاری از دانش آموزان و دانشجویان نیز به جز کتب درسی، مطالعه دیگری ندارند.

عوامل کاهش مطالعه ايرانيان از منظر کارشناسان

هر پديده اي در حوزه جامعه شناسي و فرهنگ از دو ديدگاه قابل بررسي است. يکي از حيث "عوامل" ظهور که بيشتر توجه به "جنبه هاي بيروني" تاثيرگذار دارد و ديگري از نظر "دلايل" بروز که غالبا منعکس کننده "جنبه هاي دروني" به وجود آمدن يک پديده است.

در اينجا ابتدا عوامل تاثير گذار در کاهش سرانه مطالعه از منظر کارشناسان مختلف مطرح مي گردد.

1-     گراني کتاب

یکی از مسایلی که در کاهش میزان مطالعه تاثیر گذار است، گرانی روز افزون کتاب است. با نگاهی به قیمت کتاب در چند سال اخیر با افزایش نجومی نرخ آثار منشر شده از سوی ناشران مختلف روبه‌روییم. این مشکل برای ناشران غیردولتی که عموما آثار برجسته و نفیس را منتشر می‌نمایند نمود بیشتری دارد.

گراني مواد اوليه مثل گراني کاغذ باعث شده که قيمت کتاب نسبت به سال‌هاي گذشته افزايش پيدا کند و تهيه آن براي بسياري از اقشار جامعه مشکل و باعث کاهش فروش این محصول فرهنگی شود.

2-     ممیزی کتاب

یکی از مسایل دیگری که در این‌باره مطرح می‌شود مساله ممیزی کتاب است. ممیزی به عنوان پدیده‌ای که همیشه در ایران وجود داشته به عقیده برخی از صاحب نظران در موضوع کاهش مطالعه بی‌تاثیر نبوده است. آن ها معتقدند با اعمال سانسور در آثار فرهنگی عملا پویایی در این عرصه سلب می‌شود و رخوت را در تولیدکنندگان آن به وجود می‌آورد و باعث کاهش میزان انتشار کتاب می‌گردد که این مساله نیز می‌تواند بر میزان مطالعه در کشور تاثیر گذار باشد.

3-     انحصار تبلیغات

از دیگر مسایلی که در مورد کاهش میزان مطالعه تاثیر دارد، انحصار تبلیغات محصولات فرهنگی در دست عده ای از تولیدکنندگان کتاب است. این مساله تبدیل به عاملی می شود تا شهروندان تنها با تعداد کمی از آثار شاخص آشنا شوند و به مطالعه آنها تمایل پیدا کنند. پدیده انحصار تبلیغات باعث شده است بسیاری از آثار جذاب و مهم ادبیات ایران توجهی نشود و آثاری که شاید در حد متوسط هستند با تیراژ بالا منتشر شوند.

4-     فقدان وقت کافی برای مطالعه

از ديگر عواملي که براي پایين بودن سرانه مطالعه عنوان مي کنند، مشغله فراوان اغلب افراد جامعه و درگيري هاي روزمره آنها براي کسب معيشت و تامين منابع اقتصادي خانواده است. برخي معتقدند پایين بودن درآمد و مشکلات اقتصادي افراد باعث شده تا بسياري از مردم در دو يا حتي سه شيفت کاري اشتغال داشته و بر همين اساس وقت و زمان کافي براي مطالعه نداشته باشند.

5-     محدود بودن کتابخانه‌های محلی

برخي کارشناسان معتقدند با توجه به جمعيت کشور که اکثرا جوان هستند، مراکز مطالعه متناسب با اين تعداد جمعيت وجود نداشته و متناسب با آن رشد نکرده است، و يا اين مراکز از پراکندگي مناسب در سطح کشور برخوردار نيست. اين عامل باعث محدوديت دسترسي به کتابخانه هاي محلي و يکي از عوامل کاهش مطالعه در کشور مطرح شده است.

6-     کامل نبودن موضوعات کتاب‌های مراکز تحصیلی

 شايد اگر از برخي دانش آموزان و دانشجويان علت استفاده کم از کتابخانه هاي تحصيلي سوال شود، علت را ناشي از کمبود عناوين يا تعداد کتب مورد نياز عنوان نمايند که اگرچه سهم آن مي تواند ناچيز باشد، اما به عنوان يکي از عوامل مورد نظر در اين گزارش قابل توجه است.

7-     نبود کتاب مناسب برای سلیقه های مختلف

از جمله ديگر عواملي که در کاهش مطالعه در کشور مطرح مي گردد، فقدان موضوعات و کتاب هاي مناسب براي سليقه هاي مختلف افراد است. نگارش، توليد و انتشار کتاب بدون در نظر گرفتن سلايق عمومي و نياز مردم را مي توان به عنوان يکي از عوامل موثر در اين جستار مطرح نمود.

8-     سرگرم شدن به مسایل جانبی

وقتي بحث اوقات فراغت مطرح مي گردد، يکي از شاخص ها هر پژوهشي در اين حوزه، موضوع مطالعه است. اگرچه مطالعه محدود به خواندن کتاب نيست و شامل مطالعه روزنامه، مجله و نشريات چاپي و الکترونيکي نيز هست، اما ورزش، تفريح و سرگرمي رغيبان جدي مطالعه در اوقات فراغت هستند به ويژه آنکه سهم بيشتري از آمار موجود در اين زمينه را به خود اختصاص داده اند. البته در اين رابطه براي برخي افراد خواندن کتاب نيز نوعي سرگرمي محسوب مي شود اما غالبا مطالعه به عنوان مولفه اي مجزا از آن در نظر گرفته مي شود.

9-     ظهور شبکه‌های اجتماعي مجازی

يکي از عوامل نوظهوري که در سال هاي اخير پيرامون اين بحث مطرح شده، گرايش روز افزون افراد و خانواده ها به استفاده از شبکه هاي اجتماعي مجازي است. به ويژه امکان استفاده از اين شبکه ها بر روي تلفن هاي همراه هوشمند باعث شده که جمع کثيري از افراد، ساعت هاي متمادي را در فضاي مجازي سپري نموده و در برخي موارد بي هدف  در اين فضا سرگردان باشند.

هرچند امروزه رسانه‌های مجازی به عنوان يکي از کانال هاي مطالعه پذيرفته شده اند اما شبکه هاي مجازي موضوعي است که اختلاف نظرهاي فراواني را به وجود آورده به طوريکه عده اي با تاکيد بر شکل گيري تفکر فعال و انتقادي در مطالعه کتاب و روزنامه، نقش کتاب در ارتقاء سرانه مطالعه را انکارناپذیر عنوان مي نمايند، در حاليکه براي شبکه هاي اجتماعي عموما چنين جايگاهي را قایل نيستند.

دلايل "کتاب نخواني" ايرانيان

علاوه بر آنچه تا کنون ذکر گرديد که بيشتر جنبه بيروني داشت، در يک نگاه ساده  مي توان 13 مورد از دلايل کتاب نخواني جامعه کنوني  را فهرست نمود. اين دلايل را هر کس مي تواند از خود سوال کند و پاسخش را بدهد. شايد کسي مطرح نمايد که "من به اندازه کافي مطالعه دارم!". اگر فردي با اين ديدگاه وجود دارد، کافي است سوالاتي را به شرح ذيل از خود بپرسد و اگر به تعدادي از اين سوالات پاسخ مثبت داد، متوجه باشد که نياز به مطالعه دارد.

1-      کتاب نمی خوانیم زیرا نیازی به کتاب احساس نمی کنیم

2-      کتاب نمی خوانیم زیرا دچار خود شیفتگی فرهنگی شده ایم

3-      کتاب نمی خوانیم زیرا از شک کردن در پایه های نظری مان می ترسیم

4-       کتاب نمی خوانیم زیرا احساس می کنیم به قله های یقین رسیده ایم

5-       کتاب نمی خوانیم زیرا فکر می کنیم مساله مبهمی وجود ندارد

6-       کتاب نمی خوانیم چون کتاب خواندن کار سختی است

7-       کتاب نمی خوانیم چون دچار تنبلی و بی حالی شده ایم

8-       کتاب نمی خوانیم زیرا بیش از حد ساده انگاریم و ذهن بسیط داریم

9-       کتاب نمی خوانیم زیرا هیچ چیز برای ما جدی نیست

10-   کتاب نمی خوانیم زیرا به تدریج، پیمانه ی معرفتی مان ظرفیت خود را از دست داده است

11-    کتاب نمی خوانیم زیرا به تناقضات درونی مان آگاه نیستیم

12-   کتاب نمی خوانیم زیرا ملتی توده وار هستیم

13-    و بالاخره کتاب نمی خوانیم زیرا ارزش دانایی و آگاهی را نمی دانیم

سوال اساسي: منشاء بیگانگی با کتاب و مطالعه از کجاست؟

با تمام عوامل و دلايلي که عنوان گرديد، حال باز هم يک سوال اساسي بي پاسخ مانده است.  منشاء بیگانگی جامعه کنوني با کتاب و مطالعه از کجاست؟

همانطور که عنوان شد اخيرا یکی از دلایل سرانه پایین مطالعه را وجود فضاي مجازی، شبکه هاي اجتماعي و تکنولوژی رسانه اي جديد عنوان مي نمايند، اما به نظر نگارنده اين دليل چندان واقعي نيست، چرا که اولا کشورهای پيشرفته و توليد کننده اين فناوري ها که از نظر فني به مراتب در جايگاهي بالاتر از ایران قرار دارند، داراي سرانه مطالعه بالاتر از کشور ما هستند و ثانيا پايين بودن آمار مطالعه در ايران مربوط به اکنون و زمان حال نيست و نزديک به يک دهه است که از اين پديده ابراز نگراني مي شود، در حاليکه موضوع شبکه هاي اجتماعي و به ويژه نرم افزارهاي اجتماعي مبتني بر تلفن همراه کمتر از پنج سال گذشته در کشور ما شايع و رايج شده است.

بسياري از انديشمندان در فرايند اجتماعي شدن افراد در جامعه معتقدند فرزندان بسیاری از رفتارها و آموزه هاي خود را از محیط خانواده و سپس مدرسه فرا می گیرند.

اگر اين نظريه را مبناي جستار  حاضر قرار دهيم به فرضيه اي مي رسيم که بر اساس آن خانواده و مدرسه عامل اصلي کاهش کتاب خواني و سرانه مطالعه در کشور هستند.

خبرگزاري ايرنا در اين زمينه مي نويسد: «محیط و شرایط خانواده و روش تربیتی و آموزش والدین نقش بسزایی در انس کودک با کتاب دارد. کودکی که با کتاب آشنا می شود برای همیشه از همنشینی و دوستی با کتاب لذت خواهد برد».

متاسفانه نظام آموزشی، دانش آموزان را به صورت عملي و مستمر به مطالعه تشویق نمی کند و از سوی دیگر محصولات فرهنگی و کتاب در سبد خانوارها جايگاهي ندارند. چگونه مي توان انتظار داشت در جامعه اي که والدین و معلمان آن کتاب خوان نیستند، فرزندان و محصلان آن کتابخوان شوند!

ايرنا در گزارش خود ادامه مي دهد: نقش خانواده در ایجاد عادت به مطالعه از تولد کودک آغاز می شود و همین عادت تا پایان عمر در او باقی می ماند. عادت به مطالعه یک امر اکتسابی است و کودک این را از والدین خود می آموزد.

سخن آخر...

در جمع بندي مطالب بايد گفت؛ اگرچه گراني، مميزي و انحصار تبلیغات کتاب، مشغله اقتصادي و روزانه افراد و فقدان وقت مطالعه، محدود بودن کتابخانه‌های محلی يا موضوعات کتاب‌های مراکز تحصیلی، همچنين نبود کتاب مناسب برای سلیقه های مختلف و سرگرم شدن اکثر افراد به مسایل جانبی و ظهور شبکه‌های اجتماعي مجازی از عوامل مهم و تاثير گذار در ظهور پديده کتاب نخواني ايرانيان است اما براي بررسي موشکافانه اين پديده که به نوعي مي توان از آن به عنوان يک "ناهنجاري" يا  "آسيب فرهنگي" ياد کرد، بايد به  دلايل دروني آن توجه نمود و به اين سوالات پاسخ داد که چرا ايرانيان در حال حاضر نیازی به کتاب احساس نمی کنندو از ارزش دانایی و آگاهی مطالعه مفيد غافلند؟!

نگارنده معتقد است ريشه کمبود مطالعه جامعه کنوني را بايد در دو نهاد اوليه جامعه يعني خانواده و مدرسه و حتي مجموعه آموزش و پرورش و  نظام آموزشي کشور جستجو کرد.  

 از آنجا که مطالعه والدين در مقابل چشم فرزندان به ويژه در دوران کودکی و نوجواني یکی از عناصر اصلی و تأثیرگذار در شکل گیری شخصیت آنهاست، بنابراين به نظر مي رسد براي ارتقاء و افزايش سرانه مطالعه لازم است برنامه ريزي و اقدامات اساسي تري انجام شود به طوري که ابتدا والدين و سپس معلمان حتي به طور نمادين، زماني را در مقابل فرزندان و دانش آموزان به مطالعه پرداخته و کودکان را از ابتدا تشويق به انس با کتاب نمايند.

البته اينکه چه سياستي بايد در پيش گرفته شود که والدين و معلمان فعلي به انجام اين امر مبادرت ورزند نيز بحثي جداگانه و  در خور تامل است!

 همچنين لازم است در دوران تحصيل ابتدايي فرزندان، زمينه براي دسترسي و مطالعه دانش آموزان به کتاب هاي جذاب و مناسب فراهم شده و مشوق هاي لازم در اين زمينه در نظر گرفته شود که پيش زمينه آن توليد کتب متنوع با موضوعات مورد نياز و ظاهري جذاب براي ايجاد علاقه در کودکان و نوجوانان است.

 و در نهايت همراهی کودکان برای دیدن نمایشگاه ها و فروشگاه های کتاب، اهداي کتاب هاي مفيد به فرزندان و دانش آموزان، عضویت کودکان در کتابخانه عمومی و محلی و... از  ساده ترين و کم هزينه ترين روش هاي ايجاد علاقه و انگيزه در آينده سازان جامعه نسبت به امر مهم و حياتي مطالعه و شکل گیری يک جامعه سالم، پويا و خلاق در آينده مي باشد.

منابع:

خبرگزاري ايرنا(1395) معمای سرانه پایین مطالعه در ایران

روزنامه دنياي اقتصاد(1395) دلایل عمده سرانه پایین مطالعه در ایران

زمانيان، علي(1389) ایران؛ جامعه بی مطالعه، آفتاب نيوز

سايت انجمن کتاب ايران(1392) علل پایین بودن سرانه مطالعه در ایران

سايت فرارو (1389) چرا ایرانی‌ها کتاب کمتر می‌خوانند؟