احتساب – کیاست - ارشک کیانی - کارشناس ارشد روابط بین الملل - زنده یاد دکتر محمد مصدق در 29 اردیبهشت 1261 هجری شمسی برابر با 20 مه 1882 میلادی در تهران به دنیا آمد. پدرش میرزا ابراهیم آشتیانی از پیروان میرزا تقی خان امیرکبیر و از رجال تجدد طلب و وزیر دفتر استیفاء در دوران ناصری و مادرش ملک تاج خانم نجم السلطنه از نوادگان عباس میرزا قاجار و بنیانگذار بیمارستان نجمیه تهران بود. پس از تحصیلات ابتدایی و به دنبال مرگ پدر در سال 1271 هجری شمسی با وجود سن کم به اشتغال شغل پدری در آمد و پس از چند سال اشتغال به منظور تحصیل در رشته علوم سیاسی وارد مدرسه تازه تاسیس علوم سیاسی در تهران شد.
سالها قبل از جنگ جهانی اول جوان لاغر اندامی به نام محمدخان با کلاه مقوایی و سرداری در میان دانشجویان فرانسوی به دلیل نظم و انضباط فکری و درسی و همچنین سریع الهجه و زود عصبانی شدنش به (موسیو موهامد) شهرت پیدا کرد و در سال 1293 هجری شمسی با رساله ای تحت عنوان کاپیتولاسیون و ایران موفق به اخذ دکترای حقوق از دانشگاه سوئیس گردید و در سی سالگی بعنوان جوانترین وزیر دادگستری وقت در کابینه مشیرالدوله و پس از آن به سمت والی فارس منصوب گردید.
مصدق جوان و مشروطیت:
در روز دهم تیرماه 1286 هنگامی که کمتر از 25 سال سن داشت با امضاء سوگندنامه به عضویت جامع آدمیت در آمد و این سرآغازی برای شروع مبارزات یک آزادیخواه مشروطه طلب بود. آزادی و مشروطه را به خاطر به دست آوردن کرسی نمی خواست اما چون در هر کشوری آزادی و دموکراسی به وجود احزاب سیاسی و پویایی آنها گره خورده است در بوجود آوردن انجمن های مدافع آزادی و مشروطیت کوشش نمود.
کمتر از 30 سال سن داشت که به عنوان نماینده مردم اصفهان در مجلس انتخاب شد و در آنجا به دلیل صغر سنی با وجود آنکه برخی از افراد با همین سن به مجلس رفتند، وی از رفتن به مجلس به دلیل احترام به قانون انصراف داد. به دلیل تعلق خاطر شدیدش به آرمانهای انقلاب مشروطه نخستین کسی بود که در برابر کودتای سوم اسفند 1299 (کودتای سید ضیاء) مقاومت کرد و در کابینه مشیرالدوله در سال 1302 بعنوان وزیر امور خارجه، نخستین برخوردش با انگلیسی ها در مورد دستیابی به جزایر ابوموسی و شیخ شعیب بوقوع پیوست و مانع از اشغال آن جزایر از سوی بریتانیا شد. در کابینه سردار سپه از پذیرش مناصب دولتی اجتناب کرد و از سوی مردم تهران در پنجمین دوره قانونگذاری به مجلس رفت و در آنجا به دلیل درک درست از سیاستهای نیروهای خارجی در تضعیف و تعدیل مطالبات و آرمانهای انقلاب مشروطه با تغییر سلطنت مخالفت کرد و پس از دوره ششم مجلس ضمن مخالفت با پهلوی اول و استعفاء کامل از تمامی مشاغل دولتی به احمدآباد رفته و مشغول کشاورزی می گردد و سرانجام در سال 1319 در تهران توسط شهربانی وقت دستگیر و به بیرجند تبعید می گردد. پس از اشغال ایران در شهریور 1320 آزاد گردیده و در سال 1322 بعنوان نمانیده مجلس در دور چهاردهم از طرف مردم تهران انتخاب می گردد و در آنجا قانون تحریم امتیاز نفت را در دوران کابینه ساعد به تصویب مجلس می رساند.
ملی شدن صنعت نفت و پیامدهای آن بر خاورمیانه و معادلات جهانی:
آهای عبدالحسین خان: آیا این انتخابات آزاد است؟ آیا تو شرف داری؟... این رفتار شجاعانه و اعتراض به انتخابات فرمایشی در راستای تضعیف نهادهای مدنی و دستاوردهای بزرگ انقلاب مشروطه تا دهه های متمادی و تاکنون در ذهن و اندیشه تمامی دوستداران آزادی و وطن دوست تداعی می شود. زنده یاد دکتر محمد مصدق پس از تشکیل مجلس انتصابی پانزدهم و رد صلاحیت نمایندگان مدافع حقوق ملت و آزادی در راستای تصویب قرارداد گس- گلشاییان با دست محکم بر سینه عبدالحسین هژیر نخست وزیر وقت کوبید و با فریادی بلند او را با آن گفته مذکور در سطور بالا مورد خطاب قرار داد. دولت بریتانیا که منافع خود را با سرسختی های دکتر مصدق و یارانش و همچنین تصویب طرح تحریم امتیاز نفت در کابینه ساعد در خطر می دید به سرعت به فکر اصلاحات جزیی و تجدید قرارداد 1933 به مدت 25 سال دیگر با شرکت ملی نفت ایران افتاد که بتواند این قرارداد را در مجلس فرمایشی تحت عنوان قرارداد گس-گلشاییان در غیاب نمایندگان واقعی مردم به تصویب برساند، که در نهایت با تشکیل جبهه ملی به رهبری دکتر محمد مصدق و فسخ قرارداد مذکور منجر به ارایه پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در ایران تحت عنوان ذیل گردید.
"بنام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تامین صلح جهانی ما امضاء کنندگان ذیل پیشنهاد میدهیم صنعت نفت ایران در تمامی نقاط کشور بدون هیچگونه استثنایی اعم از عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری در دست دولت قرار گیرد."
سرانجام نفت ایران ملی گردید و تحولات سیاسی در ایران همچون سبقه تاریخی گذشته خود منجر به تحولات بزرگتر در منطقه گردید. اندیشه مصدق و یارانش سبب شکل گیری تفکرات ملی گرایی و ضد استعماری رهبران سه کشور(هندوستان- مصر-یوگسلاوی) جواهر لعل نهرو- جمال عبدالناصر- مارشال تیتو گردید. در هند منجر به استقلال کامل هند از بریتانیا شد، در مصر کانال سوئز ملی گردید و آثار آن در ذهن و اندیشه ملت مصر به گونه ای بود که روزنامه شرق الاوسط از جمال عبدالناصر تحت عنوان جوجه مصدق شرق یاد کرد و خبرنگار مصری هنگام توقف کوتاه دکتر مصدق در فرودگاه قاهره او را غرق در بوسه کرده و وی را باعث غرور و مباهات مشرق زمینی ها دانست. سرانجام اندیشه های ژرف و سرسختی دکتر مصدق و جبهه ملی منجر به شکل گیری جنبش غیر متعهدها گردید که اولین واکنش ابرقدرت های جهانی از جمله بریتانیا و شوروی و متعاقب آن آمریکا در پی داشت.
اقتصاد خسته و آسیب دیده بریتانیا از دو جنگ جهانی اول و دوم خود را بیش از گذشته وابسته به نفت ایران می دید. از دیگر سو اتحادجماهیر شوروی علاوه بر تضعیف منافع اقتصادی خود در شمال ایران جنبش های ملی گرایانه در ایران و سایر کشورهای خاورمیانه و همچنین گرایش مردم به جبهه ملی ایجاد بدبینی به حزب توده را بر خلاف منافع خود می دید. آمریکا نیز در سفر 45 روزه هیات ایرانی به امریکا پی برد که مصدق بر سر منافع و اموال ملت اهل معامله و سازش نیست. دیری نپایید کمپانی های بزرگ نفتی دنیا به اتفاق شوروی، بریتانیا، امریکا در راستای منافع مشترک یکصدا در یک صف کمر به بستن براندازی دولت ملی و ابطال دستاوردهای حاصل از آن نمودند.
دولت ملی در ایران سقوط کرد اما بسیاری از دستاوردهای 27 ماهه دولت زنده یاد دکتر محمد مصدق تا به امروز پابرجاست و هرگز قدرتهای سلطه گر جهانی نتوانستند قرارداهای نفتی ایران را به قرارداد 1933 بازگردانند.
مصدق، ملی گرا یا اصلاح طلبی پراگماتیسم:
در باب وطن پرستی ها، صداقت، رو راستی ، شفافیت سلامت فکری و اخلاقی، پاک دستی، قانون مداری و نظم و انظباط کاری که از بزرگترین ویژگی های مشترک همه نخبگان و قهرمانان ملی از جمله دکتر محمد مصدق سخن به وفور آورده اند، که از آن جمله میتوان به گفته "سر آنتونی ایدن" نخست وزیر وقت بریتانیا اشاره نمود که گفت: ((خبر سقوط دولت دکتر مصدق زمانی به من رسید که با همسرم و پسرم در کشتی در دریای مدیترانه مشغول استراحت بودیم. پس از مدتها آن شب راحت خوابیدم)).
اما آنچه را که بیش از پیش باید به آن پرداخت نقش دکتر مصدق به معنای یک رفرومیسم واقعی در درون ساختار حاکمیت بود که از این منظر میتوان مصدق را در میان تمامی رجال تاریخ ایران بی نظیر دانست. مصدق به معنای واقعی کلمه فرزند خلف و راستین انقلاب مشروطه بود و هرکجا هر کجی و ناراستی را بر خلاف قانون و دستاوردهای بزرگ مشروطه می دید بر نمی تابید. چون به درستی دریافته بود که یگانه راه برقراری دموکراسی از راه نظم و انظباط و مدنیت می گذرد و لازمه این نظم قانون و برپایی عدالت و تعهد به آن است. و در این راستا در ابتدایی ترین گام مبارزات خود با تغییر سلطنت مخالفت کرد زیرا آن را بر خلاف مشروطه و در راستای تعدیل دستاورها و آرمانهای انقلاب و دروازه ای بسوی دیکتاتوری مستبدتر و مدرن تری می دانست.
اولین بودجه منظم ایران را در مدت صدرات کوتاهش بر ولایت آذربایجان نهادینه کرد و اولین شرط خود را برای پذیرش این صدرات استقلال کامل و تسلط بر نیروهای دولتی در ولایت اذربایجان دانست و در زمان نخست وزیری 27 ماهه خود با وجود تحریم های خارجی و تخریب های داخلی توسط نیروهای وابسته به شاه و دربار و بدون فروش نفت بدون یک دهم کسری بودجه تنها بر پایه کشاورزی تثبیت کرد. قانون انتخابات شوراها و مجلس را اصلاح و سپس اقدام به قدرتمند تر کردن نهادهای کوچک مدنی و مردم نهاد کرد. در اولین اقدام رای به آزادی کامل مطبوعات، استقلال کانون وکلاء ایران و دادگستری و همچنین برداشتن عکس خود در کلیه ارگانهای دولتی نمود. پست وزرات جنگ را از شاه خلع کرده آن را مختص به نخست وزیر دانسته و دست شاه و دربار را از اظهار در امور و اقتصادی و سیاسی مملکت کوتاه نمود و تنها آنها را بعنوان نماد هویت و تمامیت ارضی کشور قابل احترام می دانست و بر اساس اصل مشروطه هرگز خود را مخالف موجودیت و براندازی شاه از سلطنت نمی دانست و این نگاهی ست که امروزه کشورهای حوزه اسکاندیناوی تحت عنوان دولتهای رفاهی به سیستم اداره کشور دارند.
سرانجام بزرگ مرد ملی گرا و یکی از بزرگترین نمادهای استعمارستیزی قرن بیستم پس از سالها تحمل رنج و بیماری غربت در وطن در تاریخ 14 اسفند 1345 در سن 84 در زادگاهش احمد آباد دیده از جهان فرو بست.
منابع:
روزهای افتخار: دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی
زندگینامه مبارزات سیاسی دکتر مصدق: نصرالله شیفته
کودتا: یروند آبراهامیان
