کیاست – وحید ریحانی - وظیفه به نتیجه رسیدن است یا به تکلیف عمل کردن؟ شاید بهتر باشد که در این زمینه از کانت کمک بگیریم. امر مطلق کانت صورت مفهومی است که به عنوان قاعده زرین، ریشه در عمق تاریخ فکر بشر دارد. این اصل که بیشترین نقش را در تنظیم روابط اجتماعی ملل مختلف جهان ایفا نموده است و ردپای آن را در تمامی مکاتب الهی و نحله‌های بشری می توان یافت، در عبارت کوتاهی توسط کانت به این صورت تقریر و تبیین گردید: «تنها طبق قاعده ای عمل کن که در عین حال اراده کنی قانونی عام شود.» این قاعده، همزمان زیر بنای مکتب اخلاقی مهمی قرار گرفت که به مکتب وظیفه گرایی مشهور است. مکتب وظیفه گرایی کانت در فلسفه اخلاق از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مطلق گرایی، به عنوان خصوصیت ویژه آن، همواره مورد نقادی سایر مکاتب اخلاقی قرار گرفته است. بنا بر یک تقسیم بندی، اخلاق را می توان شامل سه نوع پژوهش دانست؛ 1_فرا اخلاق 2_اخلاق توصیفی3_اخلاق هنجاری. فرا اخلاق، که انتزاعی ترین شاخه فلسفه اخلاق محسوب می‌شود به جای طرح داوری های اخلاق هنجاری، در پی آن است که خود این داوری ها را روشن کند. مسایلی همچون به نتیجه رسیدن یا به تکلیف عمل کردن؟ خوبی چیست و بدی کدام است؟ آیا گزاره‌های اخلاقی واقع نما هستند یا اعتباری اند؟ آیا اساسا معرفت اخلاقی امکان پذیر است یا حاصلی جز شکاکیت ندارد و مباحثی از این قبیل، در این حوزه قرار دارد. اين گونه پژوهش ها سعی می کنند به روش عقلی و فلسفی، تحلیل و تبیین مفاهیم و احکام اخلاقی را از حیث معنا شناختی، وجود شناختی و معرفت شناختی دنبال کنند. اخلاق توصیفی نیز با کمک روش نقلی و تجربی به توصیف گزارش اخلاقی افراد، گروه‌ها و جوامع می پردازد. در این شاخه قضاوت، داوری و ارزش گذاری گزاره های اخلاقی وجود ندارد و هدف صرفا آشنایی با رفتار و اخلاق مکتب و یا جامعه خاصی است. اما اخلاق هنجاری، یافتن معیاری برای رفتار اخلاقی انسان است و آن پژوهش ها مسایلی از این قبیل را دنبال می‌کند که انجام چه کارهایی از لحاظ اخلاقی درست است و انجام چه رفتاری نادرست؟ هنگام مواجه شدن با تعارض های اخلاقی چه باید کرد؟ این حوزه از اخلاق، خود وارد دو زیر شاخه مهم دیگر خواهد شد که از آن به دیدگاه های غایت گرایانه و دیدگاه‌های وظیفه گرایانه تعبیر می شود.
در مکتب وظیفه گرایی این گونه نیست که رفتارهای اخلاقی فاقد غایت باشند و به تعبیری صرفا رفتار غایت گرايان مبتنی به غایت خاص باشد بلکه تفاوت در این است که در مکاتب وظیفه گرایی، غایت در خود فعل نهفته است ولی در مکتب غایت گرایی، غایت بیرون از آن منظور شده است. بر همین اساس تعبیر «پیامد گرایی» یا نتیجه گرایی را برای این دیدگاه برگزیده اند. بر اساس نظریه های غایت گرايان، ملاک درستی و نادرستی و بایستگی و نبایستگی یک رفتار، ارزش های بیرونی و خارج از حوزه اخلاق است. حضرت امام خمینی (ره) در کتاب صحیفه امام، جلد 21،صفحه 285_284 می فرماید؛ «همه ی ما مامور به تکلیف و وظیفه ایم نه مامور به نتیجه.» از جمله فرازهایی که به ويژه در اواخر عمر شریف امام به عنوان یک اصل در همه زندگی و در رفتار سیاسی ایشان مورد اشاره قرار گرفته، تاکید بر محوریت و اصالت تکلیف با قطع نظر از حصول یا عدم حصول نتیجه است، بدین معنا که انسان باید در هر حال بر مدار تکلیف شرعی زندگی کند و وقتی که به انجام یا ترک فعلی موظف شد بنا بر تکلیف عمل نماید، خواه به نتیجه نایل شود یا نشود. هیچ گاه علم مکلف به عدم حصول نتیجه ظاهری رافع تکلیف نیست تا چه رسد به ظن و شک نسبت به آن. بدیهی است که در یک مکتب جامع، تمامی اجزای آن در ارتباط تنگاتنگ و در تعامل با یک دیگرند و قضاوت درباره یک جزء، بدون در نظر گرفتن موقعیت آن در پیکره نظام و بدون ملاحظه اصول کلی حاکم بر آن مجموعه، مقدور نیست. اسلام نیز یک نظام جامع و کامل است که همه اجزای آن اعم از اندیشه ها، ارزش ها و احکام به صورت هماهنگ، به جا و کافی گرد هم آمده اند که هر یک دارای کارکرد مشخص و بازده معین بوده و در نهايت همگی با هم تامین کننده هدف نهایی و آرمان نهایی دین می باشند. کانت به عنوان متفکر عصر روشنگری بر شخصیت انسان تاکید می‌کند. انسان را از آن حیث که انسان است فارغ از اینکه دارای چه ویژگی هایی است و یا در چه اوضاع و احوالی قرار دارد، دارای ارزش می داند. او می گوید آنچه ما را دارای ارزش می کند، انسانیت ماست. بدین معنا که شخصیت اخلاقی ما است که ما را به مراتب بر جانوران محض برتری می بخشد. کانت انسانی را اخلاقی می داند که تنها از قانونی اطاعت می کند که عقل واضع آن است. او بر این اعتقاد است که اگر اراده انسان تابع قانونی باشد که دیگری واضع آن است، آن اراده را نمی توان بدون قید و شرط نیک دانست.
از دیدگاه کانت نتایج خوب را هرگز نمی توان منشا کار خوب و اراده خوب دانست. لذا کانت را باید یک وظیفه گرای کامل به حساب آورد. وقتی او درستی عمل را صرفا در مطابقت آن با تکلیف قلمداد می کند، معیار اخلاقی بودن را از نتایج، به سمت یک عامل درونی که در خود عمل نهفته است سوق می‌دهد. کانت نه یک مجموعه بلکه تنها یک قاعده را مبنای درستی عمل می داند و آن مطابقت عمل با وظیفه است. کانت ما را با پرسش هایی روبرو می کند از این دست که آیا هر گاه انسانی، مسوولیتی را به عهده می گیرد یا انجام دادن ماموریتی را به دوش می کشد، صرفا مکلف به انجام وظیفه است و یا موظف به حصول نتیجه نیز هست؟ آیا انسان به صرف ایفای وظیفه و ادای تکلیف، باید مساله را پایان یافته تلقی کند و یا مکلف و موظف به کسب نتیجه مثبت و وصول به اهداف مشخص و دستیابی به پیشرفت ملموس نیز هست و هر گاه احساس کرد تلاش هایش، نتيجه ی مورد انتظار را در پی ندارد، باید بی درنگ عرصه را ترک کند و میدان را به دیگران واگذارد؟
