تلویزیون همواره می پوشاند.{ژان لوک گدار}
کیاست - وحید ریحانی - در هر مرحله ی معینی از تکاملِ جامعه بنا بر رشدِ نیروهای مولّد و درجاتِ این رشد(بنا بر نحوه ی مناسباتِ تولیدیِ حاکم بر این نیروها)؛ روابطِ درون و بیرونِ جامعه، حاکمیت و سیاست های کلان و مسایلِ مبرمِ جامعه تعیین می شود که حلِ آنها و رفعِ موانع، موجبِ باز و هموار کردنِ راهِ فرایندِ تکاملِ جامعه می گردد. رسانه ی ملی(تلویزیون) به مثابه ی تولید کننده ی اندیشه و یکی از کانون های سپهرِ عُقلاییِ فرایندِ تکامل در جامعه ی امروزِ ایران نقشی بی بدیل و تاثیر گذار در خلقِ آگاهی در میان انسان های جامعه دارد. این که رسانه ی ملی (تلویزیون) در جامعه ی امروزِ ایران چه تاثیری بر طبقاتِ گوناگونِ اجتماعی دارد، بحثی است مهم و قابل توجه که در نوشته ها و گفته های بسیاری توسطِ صاحب نظرانِ متخصص در حوزه ی رسانه بدان پرداخته شده است. تلویزیون در ایران؛ هم مانندِ تمامِ تلویزیون ها تکنولوژیِ محبوبی است که به تعبیرِ ژاک لاکان، به تحکیمِ "امرِ خیالی" و یکپارچه سازیِ "خود" در دورانِ مدرن مشغول است و هم مهمترین دستگاهِ ایدئولوژیکِ حاکمیت است که ایدئولوژی را در اَشکالی "پاکیزه" و رمانتیک به همه ی نقاط منتقل می کند. اما پرسش این است که تلویزیون در ایران، چگونه ایدئولوژیِ مسلط را در میانِ مردم، نخبگان و روشنفکران تداوم می بخشد. مواجهه ی روشنفکرانِ ایرانی با تلویزیون چگونه است؟ ناگفته پیداست که محتوایِ رسانه ی ملی(تلویزیون) در جامعه ی ما در بیشترِ مواقع نقشِ واقعیِ آن را از ما پنهان می سازد. رسانه ی ملی(تلویزیون) محتوایِ خود را به صورتِ پیام ارایه می کند، در حالی که پیامِ واقعی(که گفتمانِ آشکار در رابطه با آن شاید مفهومی ضمنیِ صرف محسوب شود) تغییرِ ساختاریِ عمیقی است(تغییرِ میزان،الگو و عادت) که در رابطه های انسانی شکل گرفته است. پیامِ رسانه ی ملیِ ما (تلویزیون) تصاویری نیست که ارسال می کند بلکه روش هایِ جدیدِ ارتباط و درکی است که به انسان ها تحمیل می کند و تغییراتی است که در ساختارهای اجتماعی، سنتی، خانوادگی و جمعیِ جامعه ی ما به وجود می آورد. رسانه از مهمترین منابعِ تزریقِ هژمونی است؛ و به بیانی ساده هژمونی عبارت است از سازماندهیِ رضایت و اقناعِ فرایندی، که طیِ آن آگاهیِ فرمان بُردار بدونِ توسل به خشونت و زور تعیین می شود. در مفهومِ هژمونی ما با اقناع سر و کار داریم. آگاهیِ انسان ها در جامعه، تابعی از فرایندهای هژمونیک است. آگاهی یک فرایند و امری جمعی است. فرایندهایی که در روبنا(فرایندهایی؛ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) اتفاق می افتند و جزیی از حوزه ی سیاست اند. هدفِ هژمونی تسخیرِ نخبگان و جامعه ی مدنی است و از جامعه ی مدنی به سرتاسرِ جامعه. نمی توانیم برتریِ طبقه ی حاکم را (که از قضا رسانه ی ملی{تلویزیون} را نیز در اختیار دارند) فقط ایدئولوژیک وار بدانیم بلکه باید برای فرایندهایی که طی آن روبنا (فرایندهایی؛ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) در خلقِ آگاهیِ انسان ها نقش ایفا می کند، مفهومِ هژمونی را به کار ببریم. رسانه ی ملی واقعیت زُدایی می کند و تحتِ سیطره ی ایدئولوژی و با ساختنِ جهانی آرمانی با اصالت بخشیدن به جهانِ درون (رمانتیسیسم) از یک سو و آرمان گراییِ (ایده آلیسم) ذهنی از سویی دیگر، توده ی مردم را از واقعیت های انضمامی دور می سازد تا مسایل، معضلات، ناکامی ها و کاستی ها را طبیعی و بهنجار جلوه دهد. اساساَ تلویزیون در تفکر رایج، دستگاهِ قدرتمندِ ایدئولوژیکی است که با پوشاندنِ امرِ واقع و عینی، ایدئولوژی های آرمان گرایانه و رمانتیکِ فرهنگِ مسلط را تبلیغ می کند و فرایندِ رستگاری و "رهایی" را ناممکن تر می سازد.
رسانه ها در دنیای امروز بر اساسِ منطقِ جامعه ی مصرفی، همه چیز را تحتِ اراده ی خود در می آورند و در بازیِ انگاره (پارادایم)ها و صورت های خیالی ای گرفتار می سازند که کم ترین ارتباطی با واقعیتِ خارجی ندارند. رسانه ها در ساختارهای توهمی ای که مدام می آفرینند، به حیاتِ خود ادامه می دهند. در این ساختار، انسان به جای تجربه ی مستقیم و شناختِ مصداق یا مدلولِ رویداد، با معنی دهنده ها یا وانموده ها روبرو می شود. این جهانِ جدید چیزی جز مجموعه ی وانموده های مجازی نیست که به دستِ رسانه ها تولید شده است. واقعیت، دیگر نه در تجربه ی مواجهه ی ما با جهانِ خارج و به طورِ عینی بلکه امریست که در صفحه ی تلویزیون ساخته و پرداخته می شود. بدیهی است که تلویزیون به مثابه ی جهانی که به زندگیِ ما رسوخ کرده است کارکردهای متعارف و مترقی ای نیز دارد، مثل کارکردِ آموزشی اما در حقیقت تلویزیون جهانی است که در آن اطلاعاتِ سطحی، جایِ معنا را گرفته است. موقعیتِ یک رسانه در حقیقت تعیین کننده ی محتوایِ فکر، زندگی و ادراک معناییِ انسان های آن جامعه است. تلویزیون زیبایی شناسی را نابود می کند. زیبایی شناسی ای که خود؛ تاریخِ پنهانِ رنج است. تلویزیون با تکثیر و تولیدِ انبوهِ تصاویر و صداها، خلاقیتِ هنری را صنعتی و مکانیکی کرده و ارزش و معنابخشیِ آن را به نابودی می کشاند. در نظامِ مسلطِ سرمایه داریِ معاصر، رسانه ها زاینده ی عادت های حسی ای هستند که در حکمِ ویرانیِ مدامِ گونه ای "نوجویی"اند. اما تلویزیون می تواند "رهایی بخش" باشد. تلویزیون در کنارِ پذیرشِ واقعیتی به نامِ ساختار(ساختارهای اجتماعی جامعه) و تعاملی صادق با انسان هایی که در متنِ این ساختارهای اجتماعی به امکانِ مقاومت معتقدند، می تواند در نظمِ نمادینِ باز تولیدیِ سرمایه داریِ حاکم خلل ایجاد کند. همواره در فرایندِ ارتباطات، ساختارِ پیچیده ای از سلطه دخیل است و ملاحظاتِ مدام و مختلفی همچون؛ ملاحظاتِ اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و فنی مقاصد و اهدافِ رسانه ها را شکل می دهد. رسانه ها سعی می کنند این ملاحظات یا به تعبیرِ دیگر، ایدئولوژی ها را با استفاده از نمادهای رایج به زبان عادی ترجمه کنند و به مخاطبان انتقال دهند. تعبیرِ "رمزگذاری" برای نامیدنِ این فرایند مناسب است. مخاطبان باید رمزها را بفهمند و درونی کنند؛ البته، رمزگشایی و قرائتِ غالب در میان رمزگشایان، انسان ها یا مخاطبان همانی است که هژمونیِ مسلط یا رمزگذار می خواهد فهمیده شود. در این بین قرائت های عصیانگر و ضدهژمونیکِ فراوانی نیز تولید می شود که بیشتر مربوط به دلالت های پنهانِ رمزها هستند. این قرائت های ضدهژمونیک پتانسیلِ این را همواره دارند که به شکلِ صورت بندی های اجتماعی در جامعه ظهور کنند و مفهومِ مقاومت و راه های مقاومت در برابرِ فرهنگِ سرمایه داریِ مسلط را، تئوریزه کنند. کارکردِ دیگر تلویزیون سرگرمی است، که در کنارِ خصوصیاتِ سرکوبگرانه و ایدئولوژیک اش، برنامه های عامه پسنداش به مردم این اجازه را می دهد که لذت را مستقر سازند و قرائت هایی مخالف ایجاد کنند. این خوانش ها در واقع مقاومت هایی است که به مردم اجازه می دهد تا در جهتِ رهایی از فرهنگِ خشک و رسمیِ حاکم، کُنشی از خود بروز دهند. آنها بر خلاف خواستِ رمزگذار، از داده های موجود در این برنامه ها در جهتِ افزایش و بازسازیِ درکِ خود از جهانِ اطراف بهره می گیرند، درکی متعالی تر.
انسان ها موجوداتی یکسره منفعل نیستند که تماما در اختیارِ معانیِ تولید شده ی تلویزیون باشند؛ بلکه هم سوژه ی مخاطب(انسان) و هم پیام های رسانه ای دارایِ ظرفیت هایی در جهتِ مقاومت در برابرِ هژمونیِ مسلط هستند. برنامه ها و پیام های تولید شده توسطِ رسانه باید در خلالِ زیستِ روزمره ی انسان های جامعه و همسو با دیگر تجربه های عینی و زیسته ی آنان تولید شود. انتقادِ اصلی به رسانه ی ملی و مشخصاً تلویزیون در جامعه ی ما در حقیقت، غلبه ی هستی شناختیِ ایده های تجریدی و آرمان گرایانه است که بر واقعیاتِ جامعه شناختیِ زیستِ روزمره ی همین مردم مستولی شده است. این قبیل پارادایم هایِ ذهن گرا اساساً با گسستی کامل از واقعیاتِ اجتماعیِ موجود، زندگیِ روزمره و مسایلِ گوناگون و دغدغه های آن، به نوعی نخبه گراییِ گزینش شده و متافیزیک متوسل می شوند. مهم تر از هر رسانه، رمزگذارِ آن است. وظیفه ی نخبگان و روشنفکران احیای سوژه(انسان) در برابرِ این ساختار است و توجه به زندگیِ روزمره و امرِ انضمامی و عینی را به جای تلقی های فلسفی، ایدئولوژیک و ذهن گرایی نشاندن است. شناختِ رابطه ی میانِ روشنفکران و تلویزیون، کمک زیادی می کند تا به لایه های عمیقی از عللِ ناکامیِ پروژه های مدرنیستی و دموکراتیک در ایران دست یابیم. مواجهه ی نخبگان و روشنفکرانِ ایرانی با تلویزیون ملهم از تقابلشان با تکنولوژی و فرهنگِ مدرن(یا مدرنیزاسیون و مدرنیسم) است. عده ای صراحتاً نشان می دهند که تلویزیون نمی بینند، با این که در واقع بسیاری از اوقاتِ خود را جلویِ تلویزیون و یا مانیتور می گذرانند. آنها با وجودِ آگاهی از نقشِ هژمونیک و ایدئولوژیکِ تلویزیون، در برابرِ آن کاملا گشوده اند؛ منفعل. همان گونه که در برابرِ مدرسه(برای فرزندانشان)، دانشگاه و دیگر دستگاه های ایدئولوژیکِ حاکمیت گشوده اند و در عمل با آنها همراهی می کنند. این وضعیتی است که اسلاوُی ژیژک آن را کلبی مشربیِ سوژه های مدرن می نامد. امروزه همگی ما به تحریفی که ایدئولوژی و دستگاه های آن از امرِ واقع می کنند آگاهیم اما باز درونِ دستگاه های ایدئولوژیک مستقر می شویم و کلبی مشربانه به آن ها می چسبیم. نخبگان و روشنفکران ما در مواجهه ی با تلویزیون، همچون دیگر مظاهرِ مدرنیته، دچارِ احساسِ دوگانه ی "عشق و نفرتِ" توامان هستند. از چیزی نفرت نشان می دهند که همان لحظه به آن وابسته اند. فرو افتادنِ نخبگان به ورطه ی رمانتیسمِ ریاکارانه در برابرِ تلویزیون و غفلت از واقعیتِ زندگی روزمره، هم ناشی از نگرشِ غالبِ استعلاییِ(متعالی/ برین) آنان به هنر و هم نشانه ی قدرتمندیِ فرهنگِ تلویزیونی است. در این وضعیت هر آن چیزی که تلویزیون تولید می کند و نمایش می دهد، چون مخاطب عمومی دارد، بی ارزش و غیرِ هنری لحاظ می شود و از سوی دیگر، به این دلیل که تلویزیون در اختیارِ سوژه ی مسلط است، تمامِ متونِ نمایش داده شده در آن، آگاهیِ کاذب است و در نتیجه، رهایی را به تاخیر می اندازد. اما، از قضا هنرِ رهایی بخش اتفاقاً در خلالِ امرِ روزمره، در متنِ کار، در مناظرِ عمومی، هاله زُداییِ ایدئولوژیک و در میانِ انسان ها رخ می دهد. یکی از مشکلاتِ فرهنگِ سرمایه داری در دنیای امروز، نمایشِ عمومیِ هنر یا مخاطبِ عام پیدا کردنِ امرِ هنری نیست، بلکه مشکل از این جا ناشی می شود که گردانندگان و رمزگذارانِ رسانه ها و تلویزیون(نمادِ نظمِ مسلط)، هنر را تبدیل به کالایِ مصرفی می کنند و اساساً برایِ هنرِ رهایی بخش، جایگاهی قایل نمی شوند. نخبگان و روشنفکران به جای ندیدنِ تلویزیون برای مقاومت در برابرِ بازتولیدِ هژمونیِ مسلط از طریق تلویزیون و به جای نفیِ استعلایی و تجریدی آن می باید آن را وارد نظامِ گفتمانیِ خود کنند. خوانش های ضدهژمونیک را با آگاهی از نظامِ رمزگان فاش سازند. آنان زمانی می توانند این کار را انجام دهند که دستگاه های ایدئولوژیک را جدی بگیرند و از مواجهه ی کلبی مشربانه و ریاکارانه با آنها دست بکشند. بسیاری از نخبگان و روشنفکران ما با عدم توجه به نقشِ قدرتمندِ رسانه ی تصویری در وانمایی، هنوز باور نکرده اند که شِبه واقعیت و تصویر در عصرِ نوین اینهمان می شوند و نمی توان تنها با چند روزنامه که از قضا یگانه کارکردشان بی معنا ساختنِ کُنشِ خواندن است، خواستِ دموکراسی و شایسته سالاری را وارد زندگی روزمره ی مردم کنند. کُنشگرانِ مستقل و ضدهژمونیک که اساسا جایی در ساختارِ تلویزیون ندارند. اما روشنفکرانِ تحول خواه و اصلاح طلب مدت هاست که سپهرِ اجتماعی را به قدرتِ بازنماییِ تلویزیون باخته اند. چرا که روشنفکرانِ اصول گرا، مدت هاست که خود را با تلویزیون یکپارچه ساخته اند. تلویزیون در جامعه ی ایران قدرتمندانه، در قالب برنامه های گوناگون(و از همه مهم تر؛ اخبار و سریال های خانوادگی) هژمونیِ مسلط را تحکیم می بخشد. این قدرت تا حدی است که برای بسیاری این دغدغه را به وجود آورده است که با وجودِ تاثیرات تلویزیون چگونه می توان وضعیت را بهبود بخشید.
به نظر می رسد دو راه برای مقاومت در برابرِ تلویزیون وجود دارد. یکی؛ وارد ساختنِ تولیداتِ آن به نظامِ گفتمانیِ روشنفکری(انتقادی)، و دیگری نفوذِ نظری و همه جانبه به خودِ نهادِ تلویزیون در ایران توسطِ نخبگان و روشنفکران. نتیجه ی سیاست ها و مطالعاتِ فرهنگیِ رسانه ی ملی(تلویزیون)؛ صرفاً تاکید بر مفهومِ ایدئولوژی در فهمِ مناسباتِ اجتماعی، خلقِ نظریه های تماماً استعلایی و انتزاعی، در مقابلِ نوعی آگاهیِ جمعیِ پراگماتیستیِ(عمل گرایانه) جامعه است. سخن گفتن از چیستیِ تلویزیون و نقشِ آن نیمی از راه است؛ مهم این است که چگونه می توان از قدرتش کاست و آن را در جهتِ مطلوب باسازی و واسازی کرد، هر چند که از آن عمیقاً متنفر باشیم.
