زاينده رود؛ روح زندگي در کالبد يک فرهنگ

عباس زمانی - اگر به پیشینه استان اصفهان باز گردیم خواهیم دید که کشاورزی و باغداري يکي از مشاغل مهم مردمان گذشته این استان بوده و اگر چه با توسعه شهری و رشد جمعیت و بهره وری بیشتر صنعت و نیاز های جدید جامعه، مردمان اين خطه به سمت مشاغل صنعتی و خدماتی گراییده اند، اما هنوز هم کشاورزی به عنوان شغل بسياري از  مردم شهرستان ها و شهرهاي اصفهان مطرح است.

وجود زمین های کشاورزی فراوان در اطراف و حتی درون شهرهاي استان، کشت محصولات مختلف و تامین نیازهای خانواده ها، استفاده از روش های نوین جهت کشت اصولی و بهینه محصولات، وجود باغات سر سبز و پر میوه،  تشکیل انجمن ها و تشکل های مردم نهاد مختلف جهت بیان و رفع معضلات کشاورزان و... همه و همه نشان از ریشه دار بودن و علاقه این مردم به شغل مقدس کشاورزی داشته، حال در سال های اخیر به جهت کمبود آب، بسته بودن رودخانه زاینده رود، کاهش منابع زیرزمینی به علت برداشت های زیاد، کاهش نزولات آسمانی و... دیگر کمتر چهره زمین های کشاورزی در اصفهان را سرسبز مي بينيم به طوريکه هرچه از غرب اصفهان و در امتداد رود خانه زاينده رود به طرف شرق حرکت کنيم به تدريج از سرسبزي و شادابي زمين ها کاسته شده و در دور ترين نقطه در شرق حتي با زمين هاي باير شبيه بيابان روبرو مي شويم که گاها محصولات خشک شده از بي آبي همانند جوانان ناکام در آن ديده مي شود و دل هر رهگذري را به درد مي آورد.

چرا زاينده رود حق کشاورزان است؟

با تحقيقي کلي در خصوص زاينده رود در مي يابيم که تقسیم آب زاینده رود طبق کتب و متون قدیم، به دوران اردشیر بابکان یعنی نزدیک به 2000 سال قبل باز می گردد. اسناد معتبر هم که مهمترین آن طومار منسوب به شیخ بهایی است این موضوع را تایید می نماید که تاریخ نگارش آن 923 هجری قمری یعنی حدود 500 سال قبل است و با وجود این سند، آب زاینده رود حق مسلم کشاورزان حق آبه دار  منطقه است.

به گفته حسين محمدرضايي، رییس انجمن حمایت از کشاورزان اصفهان در آن طومار آب زاینده رود به 33 سهم تقسیم و بین کشاورزان منطقه توزیع می شده است که این آب برای تقسیم بهتر به 275 سهم جزیی و نهایتا به 3098 سهم جزیی تر تقسیم و بین قراء و مزارع از اول لنجانات تا بند شاخکنار نزدیک تالاب گاوخونی توزیع می شده است.

البته برای افزایش آب زاینده رود نیز در دوران ساسانیان اقداماتی صورت گرفته بود. در دوره صفویه و در زمان شاه طهماسب اول به سال 996 هجری قمری نیز به مدت 15 سال روی حفر مسیری جهت انتقال آب سرشاخه های کارون به زاینده رود کار شده اما بی نتیجه مانده، که محل آن ترانشه که به ترانشه عباسی معروف است در شهر کوهرنگ چهارمحال و بختیاری نزدیک تونل اول کوهرنگ در کوهی به نام کوه کارکنان که آثار آن  هنوز باقیست واقع شده است.

نهایتا پس از گذشت3.5  قرن در اواخر جنگ جهانی دوم، مسوولین و دولت وقت به فکر حفر تونل جهت افزایش آب زاینده رود از رودخانه کوهرنگ و شیخ علی خان افتادند و بالاخره در سال 1323 مطالعات مقدماتی آن توسط مهندسین فرانسوی انجام و در هفتم مهرماه 1327 عملیات احداث تونل کوهرنگ آغاز شده و در 24 مهر 1332 تونل مذبور بنام تونل اول کوهرنگ افتتاح گردید و آب سرشاخه های کارون به زاینده رود الحاق شد.

بر اساس مصوبه هیات وزیران به شماره 4322 مورخ 29/2/1333 آب این تونل نیز متعلق به حق آبه داران 33  سهم زاینده رود می باشد. چرا که بر اساس اسناد موجود هزینه حفر این تونل به مبلغ8.250.000 ریال آن زمان، توسط کشاورزان ذینفع از آب زاینده رود پرداخت شده که قبوض آن نیز هم اکنون موجود است.

همچنين مي توان گفت؛ آب استحصالی توسط دولت نیز که از تونل دوم کوهرنگ و تونل چشمه لنگان در فریدن می باشد که جهت مصارف صنعتی، خدماتی، شرب، فضای سبز و... بوده و دولت تنها حق تصرف در آن را دارد و مابقی آن متعلق به حق آبه داران است.

متاسفانه در سال های اخیر سهم کشاورزان حق آبه دار به تدریج نادیده گرفته شده و در يک دهه گذشته بر شدت آن افزوده گشته و طی چند سال اخير آب رودخانه به طور نامنظم و ناقص باز بوده حتي آب رودخانه براي منطقه شرق اصفهان بسته بوده است.

در این مدت تعدادی از کشاورزان فقط با استفاده از چاه ها و منابع زیر زمینه کشت می نمودند که آن هم هزینه های سنیگن خود را داشت و اخیرا هم با کاهش منابع آب زیر زمینی و خشک شدن این چاه ها و بسته بودن آب زاینده رود، کشاورزی در این منطقه فلج شده و بسیاری از کشاورزان ورشکسته و به شهر ها مهاجرت کرده اند.

محمدرضايي معتقد است بنا بر اسناد ذکر شده آب زاینده رود حق کشاورزان این منطقه بوده، که نه تنها حق آنها در چند سال اخیر داده نشده بلکه سهم آنها به مصارف شرب، صنعت، خدمات شهری، و... رسیده و یا به استان های همجوار منتقل شده که نه تنها غیر قانونی است، بلکه غیر شرعی است و مسوولین دخیل در این زمینه در پیشگاه خداوند مسوول هستند.

کم آبي و خشکسالي بحران امروز ايران و جهان

چندي پيش مشاور وزیر نیرو 301 شهر در استان‌های فارس، اصفهان، یزد و کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان را درگیر بی آبی دانسته و کاهش باران در سال‌های اخیر را علت خشکی رودخانه عنوان کرده بود. 

حمیدرضا جانباز اعلام کرده بود که بیشتر چاه‌های فلمن در اصفهان از مدار خارج شده و حدود 30 درصد از ذخیره آب را از دست داده ایم و به دلیل تمام این کمبودها تعداد زیادی از مشترکان در استان اصفهان با کاهش فشار آب مواجه هستند.

در اين رابطه رسول زرگرپور، استاندار اصفهان در همایش مصرف بهینه آب در صنعت که 19 آبان سال گذشته برگزار شد؛ با اشاره به وضعيت مصرف آب در صنعت، گفته بود: اگر چه سهم صنعت در آب كشور حدود ۲ درصد است ولي در استان صنعتي اصفهان شاهد مصرف ۸ تا ۱۰ درصدي آب در بخش صنعت هستيم.

علت توجه مسوولان به آمار مصرف آب بخش صنعت اين است که بسياري معتقدند مصرف بيش از  حد آب توسط صنعت، يکي از مهترين عوامل کم آبي حوزه زاينده رود مي باشد.

محمد کوشافر، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد پيرامون اين موضوع بیان داشت: شاید یکی از دلایلی که اعلام می شود صنعت در کل 1.3 درصد و کشاورزی 93 درصد آب کشور را مصرف می کند این شبه ایجاد شده که اگر 10درصد آب مصرفی کشاورزی کاهش یابد کل مشکلات کشور حل می شود در حالیکه سال گذشته چندین هکتار از اراضی شرق اصفهان زیر کشت نرفت و باز مشکلات آبی اصفهان برطرف نشد.
به گفته وی شاید به دلایل اقتصادی و وزن بیشتر صنعت در کشور، میزان مصرف آب این بخش زیر چتر 93 درصدی آب کشاورزی پنهان می شود.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد تاکید کرد: فارغ از اینکه سهم آب بخش کشاورزی و صنعت چقدر است طبق بند 2 مصوبه شورای عالی آب در سال 92 بدون توجه به مرزهای استانی حوضه زاینده رود در اصفهان و چهارمحال توسعه بخش های صنعت و کشاورزی و هرکاربری دیگر با مصرف بالا باید متوقف شود اما در صورتی کاهش مصرف صنعت برای حوضه زاینده رود تاثیرگذار است که دیگر شاهد توسعه آن نباشیم.

در اين رابطه حسین محمد رضایی، رییس انجمن حمایت از کشاورزان اصفهان با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر ذخیره آب سد زاینده رود بسیار کاهش پیدا کرده و به همین علت نمی‌توان بیش از این به زاینده رود امیدوار بود، می‫گوید: هم اکنون بیش از 70 درصد حجم سد خالی است و نه کشاورز می‌تواند آن طور که باید کشت کند و نه مردم می‌توانند آن طور که باید مصرف آب آشامیدنی را آن هم در فصل گرم سال بدون دغدغه داشته باشند.

وی معتقد است هرچند آب ذخیره در پشت سد زاینده رود آن طور که باید باشد نیست، اما با مدیریت درست و استفاده از آب موجود به صورت حساب شده بخش عمده ای از مشکلاتی که در حال حاضر پیش روی همه مردم از کشاورز و مردم عادی قرار گرفته، برطرف می‌شود.

ضرورت توقف طرح هاي  توسعه نيازمند آب

رییس انجمن حمایت از کشاورزان اصفهان پيش از اين درباره اجرای مصوبات شورای عالی آب از سوی دولت اظهار داشته بود: در حال حاضر دولت مصوبات شورای عالی آب را زیر پا گذاشته است، این در حالی است که مقرر شده بود برداشتی از زاینده‌رود صورت نگیرد ولی متاسفانه به صورت آشکارا در استان هم‌جوار طرح‌های آبی ممنوع شده را افتتاح می‌کنند. 

محمدرضايي با بیان اینکه براساس مصوبه شورای عالی آب، شورای هماهنگی زاینده‌رود و شورای امنیت ملی مقرر شد هیچ‌گونه بارگزاری، برداشت و تخصیص جدیدی بر رودخانه زاینده‌رود صورت نگیرد، افزوده بود: بر این اساس تمام طرح‌های توسعه‌ای در حال اجرا، اعم از شرب، صنعت و کشاورزی در همه استان‌های بهره‌بردار حوضه، حتی طرح‌هایی که 100 درصد عملیات اجرایی آن تکمیل‌شده و هنوز آبی نگرفته‌اند، خدمات‌رسانی به‌تمامی طرح‌ها را متوقف کنند.

اما آخرين باري که خبر باز شدن زاينده رود عنوان شد، مربوط به هفته دوم مرداد ماه سال  جاري مي باشد. در اين رابطه علی بصیرپور، معاون بهره برداری شرکت آب منطقه ای اصفهان عنوان کرده بود: روز نهم مرداد ماه آب از سد زاینده رود در شبکه نکوآباد شامل شهرستان های نجف آباد، خمینی شهر، فلاورجان، مبارکه و لنجان برای آبیاری باغات غرب استان رهاسازی شده که این آب تنها برای زنده ماندن درختان باغات غرب اصفهان است و آبی برای جریان رودخانه به اصفهان نمی رسد. به گفته وي این آب به طور ماهیانه و به مدت یک هفته تا پایان شهریور ماه برای باغات غرب اصفهان توزیع می شود.

بصیرپور با اشاره به اینکه ذخیره سد زاینده رود نسبت به پارسال اصلا خوب نیست، گفته بود: در حال حاضر ذخیره سد زاینده رود حدد 308 میلیون متر مکعب است در حالیکه در مدت مشابه سال گذشته ذخیره سد حدود 560 میلیون متر مکعب بود.

وی در پاسخ به اینکه با وضعیت ذخیره کنونی سد زاینده رود آیا آب به کشت پاییزه کشاورزان شرق اصفهان داده می شود یا خیر، بیان داشته بود: این اتفاق بستگی به نزولات فصل پاییز دارد و اگر در این فصل بیش از نرمال بارشی داشته باشیم شاید آب به کشاورزان شرق داده شود اما اگر وضعیت به همین منوال باقی بماند برای کشت آبی به کشاورزان شرق داده نخواهد شد.

اما رییس انجمن حمایت از کشاورزان اصفهان در اين زمينه گفته بود که این آب به طور قطع برای نجات درختان غرب استان و نه سیراب کردن آنهاست و متاسفانه در شرق اصفهان نیز درخت وجود داشت که به دلیل بی آبی خشک شده است.

اين در حالي است که  شرق اصفهان نیز همانند غرب اصفهان حق آبه دارد و به نسبت حق آبه خود نیازمند آب است چرا که کشاورزان به غیر از کشاورزی راه درآمدی ندارند و چشم به راه آب برای کشت پاییزه خود هستند.

به گفته رییس انجمن حمایت از کشاورزان اصفهان، امسال 40 درصد زمین های شرق اصفهان زیر کشت رفت و 60 درصد اراضی رها شد اما از همان 40 درصد به دلیل دیر آب رسیدن و تنش آبی محصولات کشاورزی و غله منطقه شرق با افت تولید مواجه شده است.

آب، بحران ملي و جهاني حال و آينده

آنچه مسلم اين است که کم آبي و بي آبي در حال حاضر به يک بحران ملي و حتي جهاني تبديل شده و شايد به جرات بتوان اذعان داشت که جدال و رقابت آينده جهان بر سر آب خواهد بود. در سال هاي اخير وقتي صحبت از انتقال آب از يک منطقه يا استان به حوزه ديگري مي شود، بارها شاهد تنش هاي نمايندگان مجلس و مسوولان امر در اين زمينه بوده ايم و نمونه بارز آن اعتراض نمايندگان، مديران و افکار عمومي  استان هاي خوزستان و چهارمحال بختياري به اجراي طرح بهشت آباد مي باشد.

طرح بزرگ تونل بهشت آباد سال ۱۳۸۰ در کشور مطرح شد و با انجام مطالعات صورت گرفته مقرر شد یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از حوضه کارون به اصفهان انتقال یابد. حتی این طرح در سفر مقام معظم رهبری به اصفهان در سال ۸۵ مورد تاکید ایشان قرار گرفت. اما پس از مدتی این میزان به ۸۰۰ میلیون و دوباره به ۵۰۰ میلیون متر مکعب کاهش یافت اما خبری از اجرای این طرح نشد تا وزارت نیرو با ورود به این پروژه شروع به سهم دادن این طرح به سایر استان ها کرد به گونه ای که مقرر شد ۲۴۸ میلیون متر مکعب آب به یزد و ۱۸۰ میلیون مترمکعب نیز برای کرمان انتقال یابد و در این بین سهم ناچیزی به اصفهان داده شد و از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب، فقط ۱۵۲ میلیون متر مکعب نصیب اصفهان شد.

از همان ابتدای کلنگ زنی با وجودی که قرار بود علاوه بر تامین آب استان چهارمحال وبختیاری، بخشی از آب شرب استان‌های یزد، کرمان و اصفهان را تامین شود، اما مسوولان چهارمحال و بختیاری واکنش های بسیاری نسبت به آن نشان دادند تا جایی که در مصوبات سیزدهم جلسه شورای عالی آب در بند هشتم تاکید بر حذف تونل آبرسانی از طریق لوله و پمپاژ شد. همچنین از سال 93 وزارت نیرو دستور توقف این طرح را تا بررسی های مجدد صادر کرد اما حمید چیت چیان وزیر نیرو سال گذشته در مصاحبه ای اعلام کرد «تونل بهشت آباد مطلقا اجرا نمی‌شود، کار متوقف شده و هیچ وقت هم اجرا نخواهد شد!».

 اگرچه پس از آن متوليان امر از بررسي مجدد اين طرح و تغيير در شيوه انتقال آب سخن به ميان راندند اما ظاهرا عزمي جدي براي اجراي اين طرح و تصميم گيري نهايي آن به چشم نمي آيد.

زاينده رود، روح زندگي اصفهان

با تمام اين تفاسير اگر در اين روزهاي گرم تابستاني از کنار زاينده رود عبور کرده باشيم، به وضوح تاثير خشکي زاينده رود را بر فضاي شهر، و روحيه شهروندان خواهيم ديد.

زاينده رودي که طي ساليان دراز منبع انرژي و شادي آفريني نه تنها مردم اصفهان، بلکه تمامي هموطنان، مسافران و گردشگران سراسر دنيا بوده، مدت هاست که به واسطه بي مهري مسوولين امر و شايد تصور نادرستي که از" اصفهان برخوردار" در ذهن ساير استان ها وجود دارد، چشمانش خشک شده و حتي قطره اشکي براي گريستن ندارد.

اين رود حيات بخش که تاثيرش از جاذبه فرهنگي فراتر رفته و به يک جاذبه فرهنگي در اصفهان بدل گشته، امروز نيازمند توجه بيشتري است چرا که وضعيت معيشت و زندگي بسياري از مردم اصفهان، و به ويژه در شرق استان به جاري بودن اين رود بستگي دارد.

مسوولین باید در نظر داشته باشند که کشاورزان از نظر قدمت با سابقه ترین افراد و در رشته خود استاد هستند، شايد علت اين همه بي توجهي نسبت به وضعيت کشاورزان اين است که مسوولان تصمیم گیر ما کشاورز نیستند و از مشکلات و دغدغه های کشاورزان خبر ندارند، بنابراین باید برای تصمیم گیری های خود در مورد مسایل و مشکلات این بخش از نظرات کشاورزان استفاده کنند، و در تصمیمات خود در مورد آنها به موقعیت اسف بار کنونی کشاورزان توجه داشته باشند. کشاورزاني که از خشکي زاينده رود به خاک سياه نشسته، هيچ راهي جز توکل بر خدا و صبر ندارند و با چشماني اشک بار در انتظار تصميمات متوليان امر در کشور و گشايشي در کار خويش هستند.

گفته مي شود امروزه مشکل آب زاينده رود ديگر محدود به اصفهان نيست و سه استان يزد، کرمان و چهار محال بختياري نيز در آن درگير هستند به طوريکه اگر به وضعيت آن رسيدگي نشود، مطمئنا استان هاي فلات مرکزي ايران اولين قربانيان آن خواهند بود.

با اين وجود اگرچه در دولت هاي قبلي در سايه سکوت خبري اجازه انتقال آب به استان هاي همجوار داده شد و يا برداشت بي رويه در بالا دست قانوني گشت، اما هنوز مردم اصفهان سخاوتمندانه پذيراي ميهمانان پايتخت فرهنگ و تمدن ايران اسلامي هستند و با آغوشي باز  از تمامي گردشگران داخلي و خارجي استقبال مي کنند،  مديريت شهري اصفهان با تمام توان قطره هاي آب را از لابه لاي ذرات خاک، به ريشه هاي درختان اطراف زاينده رود مي رساند تا پوشش سرسبزکنار آن به زردي نگرايد و بيش از اين داغي بر دل زاينده رود و مردم اين شهر نشود، و زاينده رود هم هر از گاهي که آبي در جانش مي تپد، روح زندگي را در کالبد شهر مي دمد و به مردم، بازديدکنندگان و حتي کساني که بر خشک شدنش راي دادند، حيات مي بخشد.

منابع:

خبرگزاري ايمنا(1395) زاینده رود همچنان تشنه می ماند

خبرگزاري تسنيم(1395)، دولت مصوبات شورای عالی آب درباره زاینده‌رود را زیرپا گذاشته

خبرگزاري مهر(1395) زاینده رود از امروز برای نجات باغات غرب اصفهان جاری می‌شود

سجادي، ريحانه(1394)، مقصر بحران آب اصفهان کدامند؟  بهشت آباد معمای پیچیده مرکز ایران، خبرگزاري ايمنا

وکيلي، ندا(1395) مرگ زنده‌رود با بی‌مهری‌های مردم و مسوولان، روزنامه همشهری