آموزش پيشگيری از اعتياد به فرزندان در سنین مختلف

دکتر علي اكبر ابراهيمي – روانشناس کارشناس مسئول دفتر پیشگیری و امور اعتیاد بهزیستی اصفهان

 پيشگيری بهتر از درمان است، پيشگيری علاج واقعه قبل از وقوع است. بسياری از والدين به آموزش مهارتهای زندگی و مفاهيم اوليه سلامت به فرزند خود توجهی ندارند. آنها بايد با مفاهيم اوليه پيشگيری از اعتياد و روشهای ارتقای سلامت روانی- اجتماعی فرزندان خود آشنا شوند. سياست دولت و خواسته ملت ساختن ايرانی آباد و عاری از موادمخدر و ساير آسيبهای اجتماعی است و جهت متبلور کردن اين خواسته، نياز است که آموزش های پيشگيری از اعتياد و مهارتهای زندگی از سن پايين و در خانواده شروع شود.

اثر بخشی پيشگيری

شواهد پژوهشی و تحقيقی زيادی در سالهای اخير نشان داده است که پيشگيری موثر و اثر بخش است. نشان داده شده است که آموزش مهارتهای زندگی ومفاهيم پيشگيرانه، در به تاخير انداختن سن شروع مصرف مواد غير قانونی موثر بوده است. تحقيقات نشان می دهد کودکانی که تحت آموزش مهارتهای زندگی و مفاهيم پيشگيرانه بوده اند، به احتمال کمتری سيگار و الکل مصرف می کنند در سنين بالاتر نيز احتمال کمتری دارد مواد غير قانونی مصرف کنند.آموزش پيشگيری از اعتياد زمانی اثربخش تر است که در خارج از برنامه مدرسه نيز دنبال شود. اين برنامه ها را می توان در مساجد،کلوپها، کانونهای فرهنگی – ورزشی و محيط کار اجرا کرد. والدين، پدر بزرگها و مادربزرگها و کارفرمايان در اين برنامه ها نقشی کليدی دارند. والدين بايد تحت آموزشهای خاصی قرار بگيرند تا بتوانند مضامين پيامهای کليدی را درخانه تقويت کنند و تشخيص دهند که چگونه رفتار و نگرش شان نسبت به مواد و...  می تواند بر فرزندانشان تاثير بگذارد. فرزندان زمانی تصميمات خردمندانه ای می گيرند (مثل اينکه مواد مصرف نکنند ) که :

-        روابط خانوادگی شان قوی و پايدار و با ثبات باشد.

-        روابط والد- فرزندی خوبی وجود داشته باشد

-        والدين مطلع و هشيار باشند

سالهای پيش از دبستان

ممکن است فکر کنيم گفتگو در مورد مواد با کودکان پيش دبستانی، زود به نظر رسد اما نگرشها وعاداتی که آنها در اين سن شکل می دهند، نقشی مهم در تصميماتی دارد که آنها در آينده
می گيرند. در اين سنين آنها مشتاق هستند که ازقوانين آگاه شوند و آنها را به خاطر بسپارند، آنها می خواهند نظر والدين را در مورد چيزهای خوب و بد بدانند. با اين حال، آنها به قدر کافی بزرگ هستند که بفهمند سيگار كشيدن بد است اما آمادگی ندارند که اطلاعات پيچيده مربوط به سيگار، الکل و مواد را دريافت کنند. دوره پيش دبستانی زمان خوبی برای تمرين مهارتهای تصميم گيری و حل مساله است تا آنها در آينده بتوانند بگويند نه. در اينجا روشهايي ارايه می شود که به کودک پيش دبستانی شما کمک می کند تا در مورد آنچه بايد و نبايد با بدن خود انجام دهند، تصميم بگيرند:

1-   در مورد اينکه چرا کودکان به غذای سالم نياز دارند، بحث و گفتگو کنيد. به کودک نام چند غذای مطلوب و مناسب را بدهيد و توضيح دهيد که چگونه اين غذاها در سلامتی و تندرستی نقش دارند.

2-   زمانی را به فرزند خود اختصاص دهيد و به او توجه کامل داشته باشيد. روی زمين بنشينيد و با او بازی کنيد، در مورد چيزهايي که او دوست دارد يا ندارد اطلاعات کسب کنيد و به او نشان دهيد که او را دوست داريد. با او رابطه مطمئن و با محبتی برقرار سازيد که او را در سالهای آينده در مقابل مواد حفظ کنيد.

3-      برای بازيها و استفاده از اسباب بازيهای او قوانين روشن وصريحی تدوين کنيد و به او بگوييد که شما چه رفتاری را از او انتظار داريد.

4-      فرزند خود را تشويق کنيد تا از دستورات پيروی کند و اگر او اين دستورات را نمی فهمد از او سوال کنيد.   

5-   وقتی فرزندتان در بازی ناکام می شود از اين فرصت برای تقوطت مهارت حل مساله استفاده کنيد. برای مثال اگر برج مکعبهای او فرو ريخت، با همديگر دوباره برج را بسازيد و يا راه حل ديگری پيدا کنيد. تلاش کنيد ناکامی ها را به موفقيت تبديل کنيد تا اعتماد به نفس کودک افزايش يابد.

6-   تا آنجا که ممکن است به او اجازه دهيد تا خودش لباسهايش را انتخاب کند، حتی وقتی لباسهايي را که انتخاب می کند مناسب نيست شما سعی کنيد مهارت تصميم گيری او را تشويق کنيد.

7-   مواد سمی و خطرناک در منزل را برای کودک نام ببريد، موادی مثل وايتکس، جوهر نمک، پودرهای شوينده و... برچسبهای هشداردهنده اين مواد را با صدای بلند برای فرزند خود بخوانيد. توضيح دهيد همه موادی که برچسب هشدار دهنده دارند بد نيستند اما آنها فقط بايد چيزی را بخورند يا بو کنند و يا دارويي مصرف کنند که شما، پدربزرگ و يا برادر يا خواهر بزرگتر به او می گويد.

8-   برای آنها توضيح دهيد که داروهای تجويز شده پزشک، موادی است که می تواند به فرد کمک کند تا بيماری اش خوب شود ولی برای هرکس ديگر مضر وخطرناک است- مخصوصا برای کودکان و آنها نبايد داروها را سرسری و بدون نظر پزشک مصرف کنند.

معرفی بسته آموزشی مصون سازی کودکان در برابر اعتیاد(پیشگیری از اعتیاد در کودکان پیش دبستانی)

امروزه اعتياد يكي از اساسي ترين مسايل اجتماعي جامعه ما و مهمترين عاملي است كه ميتواند نيروهاي كارآمد و جوان را به تخريب بكشاند و مصب هاي انحرافي ديگر را نيز هموار سازد. برای کاهش بروز و شیوع این آسیب اجتماعی باید به برنامه های پیشگیری اولیه از سنین پیش دبستانی پرداخت تا نگرش های دوره نوجوانی وجوانی را تحت الشعاع قرار دهد. در مراحل اولیه زندگی کودکان، عادات و نگرش های دراز مدت وپایایی را شکل می دهند، کودکان پیش دبستانی می توانند تفاوت بین فعالیت های سالم و نا سالم را یاد بگیرند، آنها یاد می گیرند که از قوانین پیروی کنند و تصمیم گیری را تمرین نمایند و می توانند اعتماد به خود را کسب کنند و عاقلانه نه بگویند.

در این راستا بسته آموزشی مصون سازی کودکان در برابر اعتیاد با هدف ایجاد نگرش منفی نسبت به مواد و پایایی آن در دوران نوجوانی وجوانی توسط آقای علی اکبر ابراهیمی، کارشناس دفتر پیشگیری و امور اعتیاد سازمان بهزیستی استان اصفهان تهیه گردیده است .این بسته شامل:

1-      بسته واحد كار مربي: پشامل 20 عدد کارت راهنمای مربی(واحد کار ) می باشد که شامل فعالیتهای جمعی و مشارکتی کودکان برای پیشگیری از اعتیاد می باشد.

2-بنر ماروپله: بازی مارو پله به عنوان یکی از بازی های ملی که اکثر کودکان ایرانی با آن آشنایی دارند برای آموزش پیشگیرانه از اعتیاد تهیه گردیده است و کودکان می توانند با راه رفتن روی آن آموزش لازم را فراگیرند. در ابتدا صفحه باید در فضای مناسب قرار گیرد ،بچه ها دور این صفحه جمع می گردند و آموزشگر توضیحاتی را به شرح زیربرای بچه ها ارائه می کند :الف) با نشان دادن تاس، شماره های آن را از بچه ها سوال وبه آنها بازخورد می دهد.ب)مفهوم کار خوب وبالا رفتن از نردبان (عوامل محافظت کننده)و مفهوم کار بد وپایین رفتن از مار(عوامل مخاطره آمیز )را به بچه ها آموزش می دهد.ج)یکی از بچه ها به صورت داوطلب انتخاب و بازی آغاز می شود.د)این بازی را می توان در اشکال متفاوت (بنر،تابلوی ایستاده به دیوار،کارت و... )طراحی نمود.

 3-کتابچه نقاشی پیشگیری از اعتیاد در دوره پیش دبستانی:دراین کتابچه که بر مبنای تلفیق دو روش الگو گیری و مشاهده تدوین گردیده تلاش می شود تا علاوه بر تقویت مهارت های حسی –حرکتی ،بر شناسایی مفاهیم ،احترام به قوانین ،همدلی وبیان احساس، شناخت خطر ،بیماری ،سیگار ،ناتوانی،تقویت اعتماد به نفس وتثبیت نگرش منفی به رفتار های نا سالم تاکید دارد. تصاویر موجود در این کتابچه را باید به دو روش به کار برد: الف)تصاویری که باید توسط کودک رنگ شود ودر ضمن آن داستانی را کودک بگوید و بزرگسال (والدین یا مربی )آن داستان را تکمیل کرده و توضیح دهد.ب)تصاویری که رنگ شده است و کودک باید داستانی بگوید و بزرگسال(والدین یا مربی) آن داستان را تکمیل کرده و توضیح دهد.

 4-راهنمای والدین برای پیشگیری از اعتیاد:این کتابچه ویژه والدین کودکان پیش دبستانی تالیف گردیده است تا والدین بتوانند با آگاهی و مهارت در مسیر پیشگیری از اعتیاد گام بردارند.

5- بازي رايانه اي پيشگيري از اعتياد:این بسته رایانه ای شامل چهاربازی چندرسانه ای جهت پیشگیری از اعتیاد می باشد.

کودکان 5 تا 8 ساله

5 تا 8 ساله ها معمولا علاقه زيادی به دنيای خارج از خانه وخانواده نشان می دهند.اين سالها زمانی است که شما می توانيد توضيح دهيد الکل،سيگار و مواد چيست و اينکه برخی افراد علی رغم انکه می دانند اينها مضر وخطرناک است ولی آنها را مصرف می کنند.پيامدهای مصرف اين مواد را برای فرزند خود توضيح دهيد .با کودک خود در مورد اين موضوع بحث کنيد که هرچه وارد بدن می شود غذا نيست و می تواند اثرات بسيار خطر ناکی داشته باشد.به او بگوييد که چگونه مواد برسيستم کار بدن تاثير می گذارد وباعث بيماری شديد يا حتی مرگ شود(اکثر کودکان اين سن مفهوم مرگ را می فهمند ودر زندگی خود تجربياتی از مرگ وابستگان خود يا وابستگان دوستان خود در آمادگی يا دبستان دارند).مفهوم اعتياد را برای فرزند خود توضيح دهيد-اعتياد يعنی استفاده از موادی که باعث عادت و رفتار بسيار زشت وبدی می شود وترک آن هم بسيار دشوار است.

قه فرزند خود بخاطر تمييزی ومراقبت از بدنش پاداش دهيد و وقتی آنها از چيزهای خطرناک احتراز و دوری می کنند آنها را تحسين کنيد.

در اين زمان کودکان می فهمند که:

1-      چگونه غذاها،مواد سمی و داروهای غير قانونی با هم تفاوت دارند.

2-   چگونه داروهای تجويزی پزشک و خوردن آنها باعث بهبود بيماری می شود و اگر بد مصرف شود خطرناک است(چون باعث خوب شدن بيماری نمی شود بلکه باعث مشکلات ديگری هم می شود) واينکه چگونه بايد از مواد نا شناخته دوری کنند.

3-   بزرگسالانی که سيگار می کشند،الکل می خورند و يا مواد مصرف می کنند به بدن خود آسيب می زنند.به آنها اين پيام را منتقل کنيد که اگر می خواهند قوی و سالم باشند بايد از اين مواد دوری کنند.

کودکان 9 تا 11 ساله

چشم و گوش کودکان اين سن بيشتر باز شده است و می توان با آنها در مورد اينکه چرا برخی افراد جذب مواد می شوند به بحث و گفتگو پرداخت.می توانيد از کنجکاوی آنها در مورد وقايع آسيب زای شديد در زندگی انسانها استفاده کنيد(مثل تصادفات يا طلاق و ....) و به بحث بپردازيد که چگونه مواد می تواند باعث اين اتفاقات ناگوار شود.کودکان در اين سن تمايل دارند که حقايق را بدانند و از چيزهای عجيب وغريب آگاه شوند و بدانند که وسايل چگونه کار می کند.اين گروه سنی می تواند شيفته و مجذوب اين موضوع شود که مواد چگونه بر مغز وبدن مصرف کننده تاثير می گذارد.برای آنها توضيح دهيد که چگونه مصرف نادرست و يا نابجای هر چيزی- حتی داروی ضد سرفه- می تواند بسيار خطرناک باشد.

دوستان(يک دوست يا گروهی از دوستان) تاثير مهمی در اين سن بر فرزند شما دارد و آنها می توانند به کودک شما ياد بدهند که چه چيزی خوب  و عادی وطبيعی است.کودکان در اين سن از محيطهای کوچکتر   و امن تر وارد محيطهای بزرگتر وناامن تر می شوند يعنی جاييکه گروهی زيادی از افراد در آنجا وجود دارد و فرزند شما هم با تعداد کمتری صميمی است(در حاليکه در محيطهای امن،تعداد افراد کمتر و روابط صميمی با تعداد بيشتری شکل گرفته است).کودکان در اين سن ممکن است بيشتر در معرض همکلاسی هايي قرار گيرند که سيگار مصرف می کنند يا رفتارهای پرخطر ديگر را نشان می دهند.تحقيقات نشان می دهد کودکانی که در سنين پايين تر شروع به مصرف سيگار می کنند بيشتر احتمال دارد که دچار مشکلات شديدتری شوند.بسيار لازم وضروری است که قبل از آنکه فرزندانمان وارد اين محيطهای بزرگتر شوند،نگرشهای ضد سيگار و مواد را در آنها شکل داده باشيم.

قبل از آنکه فرزند شما وارد محييهای بزرگتر شود او بايد آگاه باشد از :

1-      اثرات فوری مصرف سيگار،الکل و مواد روی قسمت های مختلف بدن

2-   پيامدهای دراز مدت و طولانی- چگونه و چرا  مواد  فرد را معتاد می کند وباعث می شود که مصرف کننده کنترل خودش را روی زندگی اش از دست بدهد.

3-      دلايل اينکه چرا مواد برای بدن درحال رشد آنها خطرناک است

4-      مشکلاتی که الکل و مواد غير قانونی هم برای مصرف کننده ،هم برای خانواده و هم برای جامعه بوجود می آورد.

با فرزندان خود در اين سن،نمايشهايي را بازی کنيد که در آن دوستان به فرزند شما سيگار يا مواد تعارف می کنند.با فرزند خود تمرين کنيد و به شکل همدلانه به او بفهمانيد که " سيگار واقعا برای تو بد است".به آنها اجازه دهيد که از شما به عنوان يک محدوديت و محذوريت استفاده کنند : " اگر پدر يا مادرم بفهمد که من سيگار کشيده ام ،مرا می کشد".ناراحت شدن والدين ،يک دليل خوب وقانع کننده در مقابل کسانی است که به فرزند شما سيگار يا الکل و يا مواد تعارف می کنند: " مادرم خيلی ناراحت می شود". به فرزندان خود ياد بدهيد که نسبت به حرفهای تعارف کنندگان،هنرپيشه های فيلمهای ناباب که آنها را تشويق به مصرف می کنند ،هشيار وحساس باشند. از نگرشها و باورهای نادرست آنها در مورد سيگار،الکل و مواد هشيار و آگاه باشيد( اين باورها در پايان همين نوشتار آمده است).

دوستان فرزند خود را بشناسيد ،بدانيد که آنها کجا می روند و چکار می کنند.با والدين دوستان فرزند خود رابطه داشته باشيد ،با آنها گفتگو کنيد و همديگر را ملاقات کنيد.با اين کارها شما احساس می کنيد که با زندگی فرزند خود رابطه و تماس نزديکی داريد و در موقعيتی هستيد که اگر مشکلی پيش بيايد ،مشکل را زودتر می شناسيد و قادريد اقدام مناسبی انجام دهيد.کودکان اين سن واقعا به اين توجه و مراقبت شما  قدر وارزش می نهند.

12 تا 14 ساله

يک باور بسيار رايج در مورد نوجوانا 12 تا 14 ساله،اين است که آنها طغيانگرند،از قوانين گروه همسال پيروی می کنند و مرتکب خلاف (حتی آسيب به خود ) می شوند.اگرچه فرزندان در اين سن با والدين خود دچار مشکل می شوند (بدليل کشمکش برسر استقلال پيدا کردن)،اما آنها بيشتر از قبل نياز به حمايت ،مشارکت و راهنمايي آنها دارند.

معمولا در اين سن ،نوجوانان تغيير و تبديل های شديد و سريعی را دربدن خود ،عواطف و ورابط خود تجربه می کنند.نوجوان اغلب دچار احساس سردرگمی واسترس است که به شکل تغييرات خلقی و ناامنی عميق ظاهر می شود.آنها در پی پاسخگويي به اين سوال می باشند که چه کسی هستند و اينکه چگونه به يک هويت کلی دست يابند. تعجبی ندارد که نوجوانی، زمانی است که برخی نوجوانان برای اولين بار سيگار،الکل ومواد را تجربه می کنند.

ممکن است والدين درک نکنند که محيط نوجوانشان با مواد و مصرف کنندگان احاطه شده است و بنابراين بايد والدين از امنيت و سالم بودن محيط زندگی و مکانهايي که او رفت و آمد می کند ،اطمينان حاصل کنند.

با وجودی که نوجوانان ممکن است ارزش و قدر اين تلاش پدر ومادر خود را ندانند اما والدين بايد بطور عميق تفکر ورفتار نوجوان خود در مورد مواد را شکل و جهت  بدهند. مزايای داشتن تصوير و ظاهر اجتماعی خوب و پيامدهای فوری و تنفر آور مصرف سيگار و حشيش و .... را به نوجوان متذکر شويد.مثلا سيگار کشيدن باعث سخت شدن نفس کشيدن ،سياه شدن دندانها ،بوی سيگار دادن و سياه شدن دور چشمها می شود. با نوجوان خود درمورد اثرات درازمدت مواد بحث و گفتگو کنيد.

برخی از اين اثرات عبارتند از:

1-      ناتوانی در يادگيری مهارتهای اجتماعی وعاطفی مناسب که معمولا در دوران نوجوانی آموخته می شود.

2-      احتمال ابتلا به سرطان ريه

3-      احتمال تصادف کردن و يا معتاد شدن

4-      احتمال مرگ و يا آسيبهای غير قابل برگشت

15 تا 17 ساله ها

نوجوانان در اين سنين ممکن است قبلا در مورد اينکه سيگار،الکل و يا مواد مصرف کنند يا نه ،تصميماتی گرفته باشند.معمولا نوجوانان امروزی کسانی را ديده اند که مواد مصرف کرده اند- کسانی که دچار پيامدهای فوری و آشکاری نشده اند و يا کسانی که معتاد شده اند.

برای مقاومت در برابر فشار همسالان ،نوجوانان بيشتر نياز به پيام کلی و عمومی مصرف نکردن دارند.آنها نياز دارند که در مورد اثرات مرگبار مواد (بخصوص مواد جديد) اطلاعاتی کسب کنند.نوجوانان نياز دارند که والدين به آنها بگويند که هرکسی ممکن است يک مصرف کننده دايمی يا معتاد شود و حتی يک مصرف کننده تفننی ممکن است دچار آسيبهای جدی ودايمی شود.

چون بيشتر نوجوانان اين سن ( که دبيرستانی هستند) آينده نگر می باشند و بيشتر احتمال دارد که به بحثهای مربوط به چگونگی تاثير مصرف مواد بر پيشرفت تحصيلی،پيدا کردن شغل ، ازدواج و تشکيل خانواده علاقمند باشند.اين افراد تمايل به آرمانگرايي دارند و از شنيدن موضوعات مربوط به روشهای دستيابی به مشاغل جذاب و کسب و موقعيت اجتماعی خوب ،لذت می برند.به نوجوانان بگوييد که مصرف مواد قربانی می گيرد و مطمئن باشيد که انها تاثيری که اعتياد بر جامعه دارد را می فهمند. بحث و گفتگوهای خود را با پرداختن به موضوعاتی مثل خانواده سالم،جامعه سالم،شغل بهتر و جايگاه اجتماعی بالاتر(بدون مصرف مواد) جذاب کنيد.

نوجوان شما در اين لحظه آماده است که بحثهای مربوط به قانون و مواد ومعتاد را شناخته و ارزيابی کند.از لحظه های آموزشی استفاده بهينه را ببريد.مثلا ورزشکار قهرمانی که تلويزيون نشان می دهد را محور قرار دهيد و بگوييد که اين فردی است که هم جامعه به او احترام می گذارد و هم از او حمايت می کند،اما فرد مصرف کننده مواد کسی است که کار او قانونی نيست و جامعه برای محافظت از خودش ممکن است او را به زندان بيندازد.در اين سن شما می توانيد در مورد ترکيبات شيميايي برخی از مواد و اثرات مصرف درمانی و سو مصرف (که باعث اعتياد می شود) صحبت کنيد.

بسيار مهم است که والدين نوجوان خود را بخاطر کارهای خوب و تصميمات درست تشويق کنند.وقتی نسبت به فرزندان نوجوان خود احساس شادی وغرور می کنيد حتما اين احساس را به او منتقل کنيد.دانستن اين نکته که شما ناظر وشاهد زندگی شان هستيد در آنها انگيزش زيادی بوجود می آورد و باعث می شود که آنها به خودشان تعهد بدهند که هرگز از مواد استفاده نکنند.فرزند شما تحت تاثير رفتار وگفتار شما،برادر يا خواهر بزرگتر خود هم هست.شماها الگوی خوبی برای او باشيد.

سوالاتی که ممکن است فرزندان در مورد مواد از والدين بپرسند

1-      چرا برخی آدمها می خواهند که چيزی بد وارد بدنشان کنند؟

يکی از پاسخهای احتمالی اين است که اين آدمها ممکن است  از اين چيزهای بد واينکه اين چيزهای بد خطرناک ومضر است ،اطلاع نداشته باشند.پاسخ ديگر اين است که آنها مواظب ومراقب خودشان نيستند.گاهی برخی افراد شروع به مصرف مواد می کنند فقط برای اينکه ببينندچه حالی دارد، اما همين مصرف باعث اعتياد آنها می شود(مثل کشيدن سيگار) وترک اعتياد هم خيلی دشوار است.

2-      چرا برخی داروها خوب است وبرخی ديگر بد؟

شما می توانيد بحث کنيد که داروها ترکيبات شيميايي قدرتمندی هستند و می توانند برچگونگی احساس تاثير بگذارند.پزشکان برای بيمار دارو تجويز می کنند تا حالش خوب شود(اين داروها خوب است).داروهای بد،داروهايي است که پزشک تجويز نمی کند و حال آدم را خوب وبهتر نمی کند،در واقع اين داروها برای بدن مضر وخطرناک است و به همين دليل اين داروها بد است.

3-      چرا من نبايد حتی يک سيگار بکشم؟

کشيدن حتی يک سيگار باعث می شود که مقدار زيادی نيکوتين وارد بدن تو شود.همين مقدار نيکوتين کافی است که حال تو را تغيير دهد و همه سيگاری ها از همين يک سيگار شروع کرده اند.آنها برای اينکه دوباره همين حال را تجربه کنند ،دوباره و دوباره سيگار کشيده اند و حالا روزی يک يا چند پاکت سيگار می کشند تا به همان حال دست پيدا کنند ولی نه تنها حالشان عوض نمی شود بلکه می خواهند خمار نشوند،خميازه نکشند،چرت نزنند،بی قرار نشوند وبنابراين دايم وپشت سرهم سيگار می کشند.

4-      آيا شما وقتی جوان بودی،سيگار ،الکل يا مواد مصرف کرده ای؟

لازم نيست بيشتر از حد نياز اطلاعات بدهيد.اگر جواب می دهيد بلی،حتما پيامدهای اين اشتباه خود را بگوييد مثلا احساس از دست دادن کنترل،ترک مدرسه،رها کردن ورزش، از دست دادن دوستان.همچنين توضيح دهيد که حالا بيشتر از زمان ما درمورد اثرات خطرناک مواد،اطلاعات و آگاهی وجود دارد.