بی تفاوتی اجتماعی

کیاست - وحید ریحانی - بی تفاوتی اجتماعی ترجمه ای از واژه انگلیسی apathy است. این واژه از ریشه کلمه pathiaگرفته شده که واژه ای یونانی است و نخستین بار به وسیله فلاسفه رواقی برای نشان دادن بی تفاوتی نسبت به چیزی که فرد مسوول آن نیست به کار رفته بود. بعد ها این واژه یونانی به زبان فرانسوی برگردانده و apathie خوانده شد. پس از این بود که در زبان انگلیسی به صورت apathy وارد گردید. بی تفاوتی به معنای فقدان علاقه نسبت به انجام رفتار یا اقدامی است و نیز کناره گیری و سهیم نشدن در مسایل اجتماعی بی تفاوتی اجتماعی دلسردی و بی علاقگی به مسایل جامعه، عدم درگیری مدنی به عنوان یک شهروند و بی اعتنایی نسبت به موضوع های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را به دنبال دارد. بی تفاوتی اجتماعی یکی از عناصر نامطلوب فرهنگ مدرن است که با تاکید بیش از حد بر ترجیحات شخصی و منافع فردگرایانه در زندگی شهری معاصر نمود یافته و همچون مانعی در ايجاد و برقراری ارتباطات مثبت اجتماعی و نیز افزایش مشارکت شهروندان در امور اجتماعی قرار گرفته، به تضعیف یا حتی توقف فرایند توسعه ملی منجر می‌شود.

عواملی همچون رشد صنعت و تکنولوژی، توسعه ارتباطات اجتماعی، افزایش افسار گسیخته جمعیت، حرکات وسیع جمعیتی، گسترش فرهنگ شهرنشینی، مجاورت فرهنگ ها و خرده فرهنگ های متفاوت، رشد ارتباطات موزائیکی، عقلایی شدن رفتار انسان، گسترش منطق خشک محاسبه گری، فردگرایی، ضعف نهاد ها و اعتقادات مذهبی، سکولاریسم، و از بین رفتن هویت های گروهی و محلی را از جمله عوامل موثر بر بروز این پدیده می توان بر شمرد. جوامع امروزی دوره هایی از بحران در روابط انسانی را پشت سر می‌گذارند و همان طور که مشارکت وسیع شهروندان در قلمروهای مختلف زندگی اجتماعی شرط مهم توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است، پس عدم مشارکت شهروندان و شیوع بی تفاوتی نیز یک عامل قوی در توسعه نیافتگی است. بی تفاوتی اجتماعی بیانگر بی احساسی، بدبینی، بی میلی و به عبارت بهتر نوعی افسردگی اجتماعی است. از این رو در منظری آسیب شناختی، بی تفاوتی در جامعه نوعی بیماری اجتماعی شناخته می‌شود همان گونه که در نقطه مقابل آن، هر گونه اعتنای اجتماعی و نوعدوستی در حیات فردی و اجتماعی، نشانه پویایی و سلامت اجتماعی است. تجربه ی تاریخی سه دهه اخیر ایران نشان می دهد که اعتنای اجتماعی و مشارکت مردمی که نقطه مقابل بی تفاوتی اجتماعی محسوب می‌شود، یکی از عوامل مهم در پیروزی انقلاب اسلامی و مقاومت در جنگ هشت ساله با عراق بوده است. بی تفاوتی اجتماعی در تعریف مفهومی، وضعیتی است که طی آن، انسان ها به‌ واسطه عدم اتصال ذهنی (شناختی) و عینی (کنشی) با جامعه (همنوعان، نهادها و ساختارهای اجتماعی)، با بی علاقگی و بی اعتنایی به واقعیت های پیرامون از انجام مشارکت اجتماعی _سیاسی، مسوولیت های اجتماعی، فعالیت های دگرخواهانه و درگیری فعال و مدنی در مسایل اجتماعی پرهیز می کنند.

بی هنجاری یا آنومی اجتماعی، به معنای وضعیتی بی قاعده است که انسان ها در آن، قادر به برقراری ارتباط برای ارضای نیاز بر اساس نظامی از قواعد مشترک نیستند. بی هنجاری، به معنای نبود یا غیبت قانون و هنجار، با وضعیت نابسامانی اجتماعی مرتبط است. بی هنجاری، وضعیت آشفته ای است که هنجارهای اجتماعی در سطح فردی و اجتماعی ضعیف می شوند، از بین می روند یا در تضاد با یکدیگر قرار می گیرند. این واژه را اولین بار امیل دورکیم برای توصیف موقعیت های اجتماعی مبتنی بر بی هنجاری، یعنی نبود نظم و انسجام در ساختار اجتماعی و نبود عمومی یکپارچگی بین مردم و گروه ها استفاده کرد. نوعی ابهام و تعارض در هنجارها. وضعیتی که در آن هنجارهای اجتماعی فاقد کارایی و تاثیر لازم بر رفتار اجتماعی هستند. بی هنجاری، وضعیتی است که در آن هنجارهای اجتماعی فاقد کارایی و تاثیرات لازم بر رفتار اجتماعی می شوند. در چنین وضعیتی، به دلیل ضعف حاکمیت هنجارها، میزان الزام افراد به قواعد اخلاقی و اجتماعی کاهش می یابد و افراد قادر به ارتباط بر اساس قواعد مشترک نیستند. عدم تعلق افراد به اجتماع زمینه ساز جدا شدن افراد از جامعه و در نهایت، بی تفاوتی نسبت به همنوعان و جهان پیرامونی می شود. تحولات سریع و گسترده دنیای مدرن، موجب شکل گیری موقعیت های اجتماعی متنوع شده است. از آنجا که چنین وضعیت هایی معمولا فاقد هنجارها و قواعد درونی شده اند، شکل گیری برخی مسایل اجتماعی را در پی دارند. برای نمونه، وقتی تکنولوژی نوین مانند رسانه های جمعی به شکل گیری موقعیت های اجتماعی جدید منجر می شوند، انسان ها در چرایی و چگونگی استفاده از آن دچار سر در گمی خواهند شد. مقابله با چنین وضعیتی، نیازمند تشریح قواعد عقلانی و درونی شده هنجارها به وسیله کاربران است. جوامع جهان سوم، به دلیل فرآیند مدرنیزاسیون، بیرونی بودن فرآیند مدرنیته و مساله تاخر فرهنگی وضعتی نامناسب تر دارند. جامعه چیزی جز کنش و روابط متقابل فعال و ساخت یافته اعضای تشکیل دهنده آنها با یکدیگر نیست. با حذف روابط متقابل و تعاملات افراد، دیگر نام و نشانی از جامعه نخواهد ماند. جامعه بدون کنش، اعتماد و روابط متقابل، اجتماع توده واری است که انسان ها تنها "کنار یکدیگر" و نه "با یکدیگر" زندگی می کنند. بر این اساس کنش متقابل و مشارکت اجتماعی از ملزومات و ضروریات شکل گیری و دوام جوامع است. جامعه با مفاهیمی مانند مشارکت، اعتماد، همدلی، هم بستگی و تعاون معنا می یابد و از سویی بی تفاوتی در انجام تعهدات و مسوولیت های اجتماعی، انزوا، نداشتن فعالیت و اثرگذاری بر جهان پیرامونی، باعث رکود و انحطاط جامعه خواهد شد. هر اندازه انسان ها در جامعه، بیشتر به مشارکت اجتماعی، همیاری و امداد رسانی داوطلبانه، همدلی، همدردی، کمک رسانی اقتصادی، راهنمایی و مشاوره مبادرت ورزند، احتمال برابری آنها در جامعه افزایش خواهد یافت. کنش های مشارکت جویانه، باعث بروز و دوام نظم اجتماعی خواهد شد. نظم اجتماعی در جوامع نوین، بیش از هر چیز مستلزم مناسبات عاطفی بسط یافته ای است که بر تعهد تعمیم یافته و عامه گرایی مبتنی شود. ایجاد این نوع رفتارهای نوع دوستانه در سطح نظام اجتماعی، نیازمند هم فکری، همدلی، درد مشترک و احساس تعلق مشترک است که ریشه در نفع مشترک و نیازهای عام انسانی دارد و تامین این نیازها نیز با تشریک مساعی بین کنشگران میسر است. بروز و ظهور آنها عملا به تولید مازاد تعاونی می انجامد که ایجاد این توسعه مازاد باعث تقویت اعتماد، انسجام و نظم اجتماعی خواهد شد. به عبارت دیگر، هر چقدر سود حاصل از مشارکت و همدلی افراد در جامعه بالاتر باشد، مبادرت آنها به امور جمعی و دگر خواهانه افزایش خواهد یافت. بی تفاوتی انسان ها، زمینه ساز توزیع نابرابر انواعی از فرصت های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است که در نهایت تقویت نظام توتالیتر را در پی خواهد داشت.

بی تفاوتی انسان ها به محیط های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، به معنای پذیرش کاستی ها و مسایل اجتماعی است. در چنین وضعیتی، افراد سعی نمی کنند در مقابل بی نظمی و توزیع ناعادلانه ثروت و فرصت ایستادگی کنند. بی تفاوتی اجتماعی، فرصتی برای گروه های منفعت طلب و سودجو است تا آنها با استفاده ازین فرصت بتوانند منافع خود را در عرصه های مختلف اجتماعی تامین کنند. واکنش نشان ندادن مردم به بی عدالتی، فرصت مناسبی را به حاکمان برای استعمار طبقات پایین می دهد. با تضعیف پایه های جامعه مدنی و نظام دموکراتیک، زمینه حاکمیت مستبدانه اقلیت بر اکثریت فراهم می شود. در وضعیت بی تفاوتی، افراد نه تنها واکنش جدی برای تغییر وضعیت نشان نمی دهند، بلکه آگاهانه یا ناآگاهانه‌‌؛ و خواسته یا ناخواسته در راستای تقویت و گسترش این مسایل در محیط اجتماعی مبادرت می ورزند.

درهم تنیدگی و پیچیدگی؛ دو ویژگی بارز پدیده های اجتماعی در عصر معاصرند. در وضعیت بی تفاوتی، گاه افراد دچار وضعیت دوگانه می شوند. آنها شکایات و اعتراضشان از مسایل را به محافل خصوصی می کشانند و با اظهار نظرهای معترضانه در روابط دوستانه، به خود آرامش می دهند. آنها از سویی از نابرابری حاصل از فساد اداری در دستگاه های دولتی ابراز نارضایتی می کنند و از سوی دیگر همین افراد از تکنیک های مختلف غیر قانونی برای کسب منافعی مانند استخدام، دریافت وام، دعاوی و... بهره می برند. در چنین وضعی افراد به نوعی خودشان در دام آنچه به آن معترض بودند گرفتار می شوند! این غفلت آگاهانه، به وضوح در جوامع دیده می شود. بی تفاوتی به مثابه مساله ای اجتماعی، نه تنها معلول عوامل مختلف است. بلکه بر شکل گیری جریان های اجتماعی نیز اثر می گذارد. بی تفاوتی قادر است با شکل دهی نوعی تعامل اجتماعی خاص در جوامع؛ تمام نظام های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه را دچار تحول و دگرگونی سازد. به کارگیری رویکرد تلفیقی یعنی استفاده همزمان از رویکرد جامعه شناختی، سیاسی، اقتصادی و روان شناختی می تواند زمینه را برای شناخت بهتر و دقیق تر بی تفاوتی اجتماعی فراهم کند.